Νικολάου, μητρ. Μεσογαίας και Λαυρεωτικής: Οι αρετές του χώρου της καρδιάς

 

 

H περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η κατ' εξοχήν περίοδος των πνευματικών αγώνων και της πνευματικής καρποφορίας. Όλοι οι χριστιανοί, όλοι οι πιστοί, όλα τα μέλη της Εκκλησίας, καθένας που θέλει να ζει θεϊκά αυτή την περίοδο, ύστερα από το γενικευμένο χαλάρωμα όλης μας της ζωής, στο οποίο βέβαια συνηγορεί και η πεπτωκυΐα φύση μας, βάζουμε τα δυνατά μας, συγκεντρώνουμε τις δυνάμεις μας και ξεκινούμε μια αγωνιστική πορεία επτά εβδομάδων.

Πενήντα μέρες δεν είναι και τόσο πολλές· είναι όμως αρκετές και ικανές για να μπορέσουν να μας δώσουν μια θεϊκή γεύση και στο τέλος να γεμίσουν τα χέρια μας με συγκομιδή πνευματικών καρπών. Αυτοί οι πνευματικοί καρποί είναι οι αρετές,το αποτέλεσμα της χάριτος του Θεού, η «παγκαρπία των θείων εντολών» για την οποία ομιλεί και ο αναβαθμός του γ' ήχου.

Συχνά γίνεται αρκετός λόγος για αρετές· αρετές πρακτικές, αρετές μυστικές και εσωτερικές, αρετές που ανήκουν στη μία ή στην άλλη κατηγορία, αρετές που συγκεφαλαιούνται στο περίφημο βιβλίο της Κλίμακος του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου -ένα βιβλίο που, κατά το τυπικό των ακολουθιών και των μοναστηριών, διαβάζεται καθ' όλη αυτή την περίοδο τμηματικά· ένα βιβλίο που τιμά ιδιαίτερα η Εκκλησία μας και που το φέρνει στη μνήμη μας κατά την Δ' Κυριακή των Νηστειών. Και μόνο η χρήση του βιβλίου αυτού κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή πιστοποιεί τη βαρύτητα που δίνει η Εκκλησία μας στην καλλιέργεια των αρετών και στη σχέση τους με τη γνήσια μετάνοια.

Σκέφτηκα λοιπόν να αφιερώσουμε τις ομιλίες της φετινής Σαρακοστής σε μια βαθύτερη και ουσιαστικότερη μελέτη του περιεχομένου των αρετών, διαιρώντας τες σε ορισμένες κατηγορίες.

Αφορμή για την πρώτη οικογένεια αρετών, που θα μελετήσουμε ευθύς αμέσως, μπορούμε να πάρουμε από τη λέξη που χαρακτηρίζει τον πρώτο Κατανυκτικό Εσπερινό της Μ. Τεσσαρακοστής, τον Εσπερινό της Συγχωρήσεως. Τι ωραία λέξη η συγχώρηση! Ακούσαμε να μιλά γι' αυτήν το σημερινό ευαγγελικό ανάγνωσμα: «Εάν γάρ αφήτε τοις ανθρώποις τα παραπτώματα αυτών, αφήσει και υμίν ο πατήρ ημών ο ουράνιος·» (Ματθ. 6,14). Τέτοια μέρα λοιπόν η σοφή Εκκλησία μας μας επαναλαμβάνει το μήνυμά της· μας προτρέπει πριν εισέλθουμε στο στάδιο των αρετών, πριν αρχίσουμε τους πνευματικούς αγώνες της Μ. Τεσσαρακοστής, να εφοδιασθούμε απαραιτήτως με την ευλογία της συγχώρησης. Μ' αυτήν ανοίγει η Μ. Τεσσαρακοστή, αλλά και αυτή αποτελεί τη σφραγίδα του τέλους της, τη σφραγίδα της Μεγάλης Εβδομάδος· αποτελεί την προϋπόθεση της μετοχής στη χαρά της Αναστάσεως: Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, πριν πούμε το «Χριστός Ανέστη», στην κατάληξη του Δοξαστικού «Αναστάσεως ημέρα και λαμπρυνθώμεν τη πανηγύρει», ψάλλουμε πανηγυρικά «συγχωρήσωμεν πάντα τη Αναστάσει και ούτω βοήσωμεν Χριστός ανέστη» - ας τα συγχωρήσουμε όλα ο ένας στον άλλον με την αφορμή και την ευκαιρία της Αναστάσεως και τότε ας ψάλουμε το «Χριστός Ανέστη».

Προϋπόθεση για να είναι ο αγώνας μας αποτελεσματικός, να συνοδεύεται δηλαδή από συγκομιδή πνευματικών καρπών, είναι να αρχίσει με συγχώρηση. Προϋπόθεση για να ζήσουμε, να μπορέσουμε να μετάσχουμε στη χαρά της Αναστάσεως, είναι πάλι η συγχώρηση. Προϋπόθεση, όπως γνωρίζουμε όλοι, για να συγχωρήσει ο Θεός τις αμαρτίες μας είναι η δική μας συγχώρηση των άλλων. Αυτό λέμε και στο «Πάτερ ημών». Προϋπόθεση για να προσέλθουμε στο ποτήριο της ζωής, στη Θεία Κοινωνία, είναι η συγχώρηση. Αν δεν έχουμε συγχωρεθεί με τους δικούς μας, με τους ανθρώπους που πληγώσαμε και που κι αυτοί μας έχουν ενδεχομένως πληγώσει, τότε δεν μπορούμε να μεταλάβουμε. Απαραίτητος όρος πνευματικής ζωής, απαραίτητη προϋπόθεση για να μπούμε στο στάδιο της Σαρακοστής, είναι να καθαρισθούμε κατά κάποιον τρόπο με την πρακτική βίωση αυτής της μεγάλης αρετής. Είναι πύλη η συγχώρηση· πύλη εξόδου από την αμαρτία και πύλη εισόδου στην όντως ζωή, στην κατά χάριν ζωή.

Η συγχώρηση είναι μια αρετή που ανήκει στις αρετές του χώρου. Τέτοιες είναι η συγχώρηση , η υποχωρητικότητα, η αναχώρηση, η διάνοιξη του νοός, η πλάτυνση της καρδίας και, τέλος, η περιχώρηση του Θεού. Θαυμάσιες λέξεις! Ας δούμε απλά την έννοιά τους και ας δώσουμε μια υποψία του περιεχομένου τους στην ψυχή μας, για να μπορέσουμε με τον πόθο της αποκτήσεώς τους να ξεκινήσουμε τον αγώνα μας.

Η συγχώρηση 

Η πρώτη αρετή σχετίζεται με το άνοιγμα της καρδιάς μας, την αύξηση της χωρητικότητάς της. Είναι ανάγκη να χωρούν μέσα μας οι άλλοι, να χωρούν τα ελαττώματά τους, να χωρούν τα όσα έχουν κάνει εις βάρος μας, ακόμη και οι δικαιολογίες τους, έστω κι αν δεν μας φαίνονται και τόσο επαρκείς ή αληθινές. Να μπορεί να χωρέσει κάθε αδυναμία τους. Να μπορεί να χωρέσει η ενοχλητικότητά τους, η αδυναμία μας να τους καταλάβουμε και η δυσκολία που φυσικά μας προκαλούν.

Κάνουμε τόση πάλη πολλές φορές να δεχθούμε τους άλλους όπως είναι! Διότι έχουμε την απαίτηση να είναι όπως εμείς θέλουμε. Αυτό όμως δεν γίνεται. Κάτι κακό μας κάνουν συνειδητά ή ασυναίσθητα. Κάποια παράξενη συνήθεια έχουν. Ενδεχομένως κάποιους τρόπους διαφορετικής αγωγής από τους δικούς μας, κάποιες εξωτερικές συνήθειες που δεν μας ταιριάζουν, κάποιες αδυναμίες, κάποιες εκφράσεις της πεπτωκυίας, της πεσμένης αμαρτωλής φύσης του ανθρώπου έχουν κι αυτοί, όπως αναντίρρητα έχουμε κι εμείς. Μας καλεί λοιπόν ο Θεός να ανοίξουμε την καρδιά μας και να βάλουμε μέσα τους συνανθρώπους μας όπως είναι, να τους αγαπήσουμε σαν αδελφούς μας. Τα αδέλφια δεν αγαπιούνται γιατί είναι καλά. Αγαπιούνται γιατί είναι αδέλφια, μέτοχοι της ίδιας φύσεως, των ίδιων χαρακτηριστικών, της ίδιας κληρονομικότητας. Κι εμείς έχουμε την ίδια κληρονομιά, έχουμε τις ίδιες αμαρτίες, τα ίδια χαρακτηριστικά της σφραγίδας του πεσμένου ανθρώπου. Αλλά έχουμε επίσης τα ίδια χαρακτηριστικά που μας δίνει η κολυμβήθρα του αγίου Βαπτίσματος. Τα χαρακτηριστικά της δυνατότητος να προσέλθουμε και να προσεγγίσουμε τη χάρι του Θεού. Μας προτρέπει λοιπόν και η Εκκλησία, πριν αρχίσουμε τον αγώνα, πριν προσέλθουμε στα μυστήρια, πριν γευθούμε τη χαρά της Αναστάσεως, πριν κάνουμε οποιοδήποτε άλλο βήμα, να ανοίξουμε την καρδιά μας και να βάλουμε μέσα τους αδελφούς μας. Να ξεχάσουμε αυτά που μας έχουν κάνει, να αφήσουμε κάθε πικρία, να σβήσουμε κάθε αρνητικό απόηχο από την καρδιά μας.

Το πρώτο βήμα, συνεπώς, και η πρώτη αρετή είναι αυτή που όλοι ξέρουμε πόσο εύκολη είναι στον ορισμό της και πόσο δύσκολη στην πρακτική της· είναι η αρετή της συγχωρήσεως. Πρέπει να αγιάσουμε τον χώρο. Και για να γίνει αυτό, πρέπει να αγιάσουμε τον δικό μας καρδιακό χώρο, τον χώρο της ανθρώπινης υποστάσεώς μας· αυτόν που, ενώ είναι προορισμένος να λειτουργεί ως χώρος του προσώπου μας, στον οποίον να εκφράζεται και να αναπαύεται ο Θεός, συνήθως παρουσιάζεται ως χώρος του εγώ μας, ο οποίος κυριαρχείται από τα πάθη της φιλαυτίας μας. Το πρώτο βήμα για να αγιασθεί ο χώρος της ψυχής μας είναι να δεχθούμε τους άλλους μέσα μας.

 Η υποχωρητικότητα

Το δεύτερο είναι μια άλλη αρετή, η αρετή της υποχωρητικότητος. Να μάθουμε λίγο να κάνουμε πίσω, να συστέλλουμε τον εαυτό μας, να ταπεινωνόμαστε και να μη νομίζουμε ότι ο δικός μας χώρος, ο δικός μας εαυτός, οι δικές μας εκφράσεις και τα ιδιώματα, κάθε τι που σχετίζεται με μας, είναι το πιο σπουδαίο κατ' ανάγκη και για τους άλλους. Όχι,αγαπητοί μου αδελφοί. Ο χριστιανός πάντα στερεί από τον εαυτό του αυτά τα δικαιώματα. Τα συστέλλει, τα συμμαζεύει, λειτουργεί σύμφωνα με την αγιογραφική επιταγή «τη τιμή αλλήλους προηγούμενοι» (Ρωμ. 12,10). Γι' αυτό εύκολα υποχωρεί, εύκολα δίνει στον άλλον το προβάδισμα,την αξία, τα δικαιώματα. Δεν επιμένει, δεν είναι πείσμων. Δεν μπορεί κανείς με πείσμα και εμπαθή επιμονή να προχωρήσει στην ανάπλαση, στην αναμόρφωση και ανακαίνιση της ψυχής του.

Η αναχώρηση

Αλλά δεν εξαντλείται εδώ η δυνατότητα της διεύρυνσης και του εξαγιασμού της ψυχής μας. Αυτά δεν είναι ούτε τα μόνα ούτε φυσικά τα τελικά βήματα. Όπως είπαμε, το πρώτο βήμα είναι το να βάλουμε τους άλλους μέσα μας, να δημιουργήσουμε χώρο γι' αυτούς. Το δεύτερο είναι να μικρύνουμε λίγο τον εαυτό μας. Υπάρχει και μια. άλλη κατάσταση , η οποία οδηγεί στην τρίτη αρετή του χώρου, την αναχώρηση. Αναχώρηση είναι το να φύγουμε από τον χώρο μας, να μηδενίσουμε τον εγωισμό μας, να εξαφανίσουμε την πρόσδεσή μας, την προσκόλλησή μας σε κάθε τι που είναι θέλημα, δικαίωμα, γνώμη, απαίτηση από τους άλλους, ακόμη και ανάγκη. Να εξαφανίσουμε την προσκόλλησή μας στο κοσμικό φρόνημα, σε κάθε τι που μας δένει μ' αυτό τον κόσμο· σε κάθε τι που αισθανόμαστε να υποδουλώνει την ψυχή μας. Αναχώρηση είναι η λύτρωση, η φυγή από αυτά τα δεσμά.

Η διάνοιξη του νοός ή ο πλατυσμός της καρδίας

Σχεδόν όλα τα ασκητικά βιβλία, που αυτή την περίοδο διαβάζονται στην Εκκλησία μας, αφιερώνουν το πρώτο τους κεφάλαιο στην αναχώρηση. Είναι απαραίτητος όρος αληθινής ζωής το να φύγουμε λίγο από ό ,τι λάθος έχουμε μάθει, από ό,τι στραβό έχουμε συνηθίσει, από ό,τι νοσηρό υποδουλώνει την ψυχή μας. Τότε φθάνουμε σε μια τέταρτη κατάσταση, κατά την οποία όχι μόνο έρχεται στον χώρο της ψυχής μας ο πλησίον, ούτε πάλι μόνο αναχωρούμε εμείς από τον χώρο του εγώ μας, αλλά έρχεται και επισκέπτεται το ιερό της ψυχής μας ο ίδιος ο Θεός. Οι εκφράσεις που συνήθως χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν αυτή την κατάσταση είναι εκείνες που προαναφέραμε στην αρχή: διάνοιξη του νοός -το να ανοίξει λίγο το μυαλό μας- και πλατυσμός της καρδίας. Εκφράσεις μοναδικές και τόσο περιεκτικές! Εκφράσεις που εμφανίζονται δυο τρεις φορές στην Παλαιά Διαθήκη (Ψαλμ. 4,2· Ψαλμ. 17,20· Ψαλμ. 117,5· Ψαλμ. 118,45) και δύο φορές (στο ίδιο μάλιστα κεφάλαιο της Β' προς Κορινθίους επιστολής) στην Καινή Διαθήκη (Β' Κορ. 6,11 και 13).

Λέει ένας Ψαλμός: «Εν θλίψει επλάτυνάς με» (Ψαλμ. 4,2). Και ένας άλλος ομολογεί: «Εξάγαγέ με εις πλατυσμόν» (Ψαλμ. 17,20). Και ο απόστολος Παύλος λέει στους Κορινθίους : «το στόμα ημών ανέωγε προς ημάς, Κορίνθιοι, η καρδία ημών πεπλάτυνται» και «πλατύνθητε και ημείς» (Β' Κορ. 6,11 και 13). Η λέξη έχει δύο διαφορετικές έννοιες. Στην Παλαιά Διαθήκη «πλατυσμός» - «πλάτυνση» σημαίνει ανακούφιση, σημαίνει παρηγοριά, ευκολία. Έχουμε ζόρι, δυσκολία και μας ανακουφίζει ο Θεός. Αυτό θα πει πλατυσμός. Στην Καινή Διαθήκη έχει κάπως διαφορετική έννοια η λέξη· σημαίνει το να ανοίξει η καρδιά μας και να γεμίσει από αγάπη, να γεμίσει από χάρι.

Είναι αλήθεια πως είμαστε συνήθως τόσο στενοί! Υπάρχουν όροι που το εκφράζουν αυτό: «στενάχωρος άνθρωπος», για την καρδιά, και «στενόμυαλος άνθρωπος», για την αντίληψη. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον ή δεν μπορούμε να δεχθούμε ο ένας τον άλλον. Και τούτο γιατί υπάρχει αυτή η στενότητα. Απεναντίας, ο άνθρωπος της χάριτος, αυτός που ξέρει να συγχωρεί, αυτός που ξέρει να υποχωρεί, που ξέρει να αναχωρεί, με βάση τα όσα είπαμε προηγουμένως,αυτός ξέρει εύκολα να ανοίγει το νου του και να φωτίζεται, να φτιάχνει ο λογισμός του και να μην εμποδίζεται, να μπορεί μ' αυτόν τον τρόπο να αποκτά τις μεγάλες αρετές της ειρήνης των λογισμών και της καρδιάς, της ελευθερίας της σκέψεως και της ψυχής, της ταπεινοφροσύνης, και τελικά να ζει μέσα του τον πλούτο της αγάπης.

Στην αρετή της συγχωρητικότητος, όπως είπαμε προηγουμένως, κάποιος δέχεται, φιλοξενεί τον αδελφό μέσα του. Αν είναι υποχωρητικός, μαζεύεται και ο ίδιος, δεν έχει αξιώσεις για τον εαυτό του. Όταν είναι καλλιεργημένος στην αναχώρηση, εγκαταλείπει πλέον και το θέλημα και τις απαιτήσεις του. Αν ζει τον πλατυσμό της Καινής Διαθήκης, το άνοιγμα, την απλότητα, το άπλωμα της καρδιάς, δέχεται τον ίδιο τον Χριστό μέσα στην καρδιά του και βιώνει, όχι ως πόθο, αλλά ως εμπειρία, τον πλατυσμό της Παλαιάς Διαθήκης, την ανακούφιση της αλήθειας, την παρηγοριά της ελευθερίας, τη χωρητικότητα του έσω άνθρωπου, τη χαρά.

Η περιχώρηση 

Υπάρχει και μια άλλη πνευματική κατάσταση, που θα μπορούσαμε να συγκαταλέξουμε σ' αυτές τις αρετές του χώρου, όπως τις αποκαλέσαμε, και μ' αυτήν θα κλείσουμε· είναι η κατάσταση της περιχώρησης. Είναι η κατάσταση κατά την οποία χωρεί όλος ο άνθρωπος στον Θεό. Με τον πλατυσμό ο άνθρωπος γίνεται κατά χάριν τόσο μεγάλος που μπορεί να δεχθεί τον «αχώρητο παντί» Θεό. Με την περιχώρηση γίνεται τόσο μικρός, τόσο ταπεινός, που χωρεί στον Θεό. Αυτή είναι η κατάσταση του ανθρώπου που δεν πλησιάζει μόνο τον ουρανό στη γη, αλλά μεταμορφώνει και τη γη σε ουρανό. Είναι η κατάσταση του ουράνιου άνθρωπου, του θεωμένου, του ενχριστωμένου, του χαριτωμένου ανθρώπου· αυτού που ξεχνάει τον δικό του χώρο, απορρίπτει τον φθαρμένο και ψεύτικο παράδεισο του εγώ του και προχωρεί πλέον στον ουράνιο παράδεισο.

Η Εκκλησία μας συνέχεια για τον παράδεισο μας μιλάει, ήδη από το ξεκίνημα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, και θα συνεχίσει σ' αυτόν να αναφέρεται μέχρι και τη Μεγάλη Εβδομάδα. Όλα τα τροπάρια της πρωινής ακολουθίας της Κυριακής της Τυροφάγου μιλούσαν για τον παράδεισο, υπενθυμίζοντας όμως την πτώση και την εξορία. Τη Μεγάλη Πέμπτη και τη Μεγάλη Παρασκευή, καθώς θα κλείνει και θα συμπληρώνεται η περίοδος της μετανοίας, πάλι για τον παράδεισο θα μας μιλούν τα τροπάρια υπενθυμίζοντας την επιστροφή του Ληστού, που έγινε ο πρώτος οικιστής του παραδείσου, και προσκαλώντας όλους μας να μεταμορφώσουμε τον χώρο της ψυχής μας σε χώρο παραδείσου. Η προτροπή είναι να μπορέσουμε - κι αυτός είναι ο σκοπός του αγώνα μας - να γίνουμε κι εμείς μαθητές και μιμητές του ληστού για να μάθουμε τα δικά του μυστικά, τη δική του τεχνική, με την οποία μπόρεσε τελικά να ληστέψει και τον ίδιο τον παράδεισο, όπως λένε τα τροπάρια -«η του Ληστού μετάνοια τον παράδεισον εσύλησεν».

Τι ευλογημένο πράγμα να ζει κανείς από αυτόν τον κόσμο στον χώρο του παραδείσου, να ζει την κατάσταση του παραδείσου! Αλλά και πόσο αναγκαίο για κάθε χριστιανό! Δεν ξέρω αν οι άνθρωποι που ζουν έξω από την Εκκλησία μπορούν να ζήσουν κάποιο παράδεισο. Πολλοί ψάχνουν για επίγειους παραδείσους, αλλά εις μάτην. Και πόσοι όμως χριστιανοί ζούμε χωρίς παράδεισο! Τι δυστυχία για τους πρώτους! Τι τραγική ειρωνεία για τους δεύτερους! Κάθε χριστιανός που ζει μέσα στην Εκκλησία δεν είναι χριστιανός και δεν μπορεί να καταλάβει Μεγάλη Τεσσαρακοστή, αν δεν καταφέρει να φυτέψει μέσα στην καρδιά του αυτό τον πόθο του παραδείσου.

Να μας αξιώσει ο Θεός να ξεκινήσουμε από την πρακτική εφαρμογή της συγχωρήσεως, να συγχωρούμε δηλαδή ο ένας τον άλλον μέσα στο σπίτι, στη δουλειά, στους χώρους της αναστροφής μας, στον χώρο της Εκκλησίας, και στη συνέχεια να μάθουμε τη διδασκαλία και τη ζωή της υποχωρητικότητος. Από κει, να περάσουμε στην πρακτική της αναχωρήσεως, να αφήνουμε δηλαδή τα θελήματα και τα δικαιώματά μας, ώστε να φθάσουμε σ' αυτή την ευλογημένη κατάσταση της περιχωρήσεως με τον Θεό. Αυτό θα πει περιχώρηση. Να εισερχόμαστε στον χώρο του Θεού και να Τον αφήνουμε να διεισδύει στα έγκατα της υπάρξεώς μας. Και αυτό θα πει θεωμένος, ενχριστωμένος, ουράνιος άνθρωπος, άνθρωπος του παραδείσου, πνευματικός άνθρωπος.

Σκοπός της νηστείας μας, των αγώνων μας και των ακολουθιών μας είναι η καλλιέργεια του «περιχωρούντος» ανθρώπου. Η διαμόρφωση τέτοιου φρονήματος, η διάπλαση τέτοιου ήθους, η καλλιέργεια τέτοιων πόθων σίγουρα θα οδηγήσει με τη χάρι του Θεού και στις ανάλογες εμπειρίες, τις οποίες μακάρι πλούσια να χαρίζει ο Θεός σε όλους μας. Αμήν.

πηγή: Νικολάου, μητρ. Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Από το καθ' ημέραν στο καθ' ομοίωσιν, εκδ. εν πλω.