Ο Απόστολος Πέτρος. Έργο του Ελ Γκρέκο 1580-1585
Του πατρός Στεφάνου
Η πορεία της μετάνοιας είναι δύσκολη στο σημερινό κόσμο. Η ψυχολογημένη μας κουλτούρα έχει χάσει και τη γλώσσα αλλά και το ένστικτο της μετάνοιας. Μια σημαντική ερώτηση είναι: Πότε ήταν η τελευταία φορά που υπήρξε τέτοια γλώσσα και τέτοιο ένστικτο;
Μια καλή εμβάθυνση στη γλώσσα της μετάνοιας βρίσκεται στην ίδια τη λέξη 'μετάνοια'. Είναι λατινικής προέλευσης που εισήχθηκε στα Αγγλικά από τη γαλλική γλώσσα. Η ρίζα της βρίσκεται στη λατινική λέξη paenetentia, και έχει προ πολλού συνδεθεί με τις έννοιες του εγκλήματος και της τιμωρίας. Οι φυλακές μας λέγονται 'penitentiaries', παρόλο που σπάνια έχουν το αποτέλεσμα της πραγματικής μετάνοιας. Η επιβολή 'κανόνος' ( penance) έχει και πάλι την έννοια της τιμωρίας για τα αμαρτήματα που έχουν συγχωρεθεί.
Αυτή η σημασία διαφέρει πολύ από την αρχική γλώσσα της Νέας Διαθήκης, όπου μετάνοια σημαίνει αλλαγή του νου. Η λέξη 'νους', στην Ανατολική Ορθόδοξη παράδοση συχνά χρησιμοποιείται αντί της λέξης 'καρδία'. Έτσι η μετάνοια είναι μια εσωτερική αλλαγή στην καρδία. Η μετάνοια δεν ασχολείται με το πώς θα καθαρίσουμε το ποινικό μας μητρώο αλλά με το πώς θα αλλάξουμε, ώστε τελικά να μοιάσουμε στον Χριστό.
«Καρδίαν καθαράν κτίσον εν εμοί ο Θεός και πνεύμα ευθές εγκαίνισον εν τοις εγκάτοις μου».( Ψαλμ 51:10)
Η γλώσσα της μετάνοιας αποτελεί μέρος εκείνης της κληρονομιάς της Χριστιανικής ιστορίας που έχει σημαδέψει την κουλτούρα μας. Ο Χριστός λέει στη Γραφή: « Μετανοείτε, ήγγηκε γάρ η Βασιλεία των Ουρανών». Αυτό όμως παρανοείται με το παλαιό μήνυμα που βρίσκεται στη γλώσσα μας και το οποίο αντικαθιστά τη γλώσσα της καρδίας που αναγγέλλει ο Χριστός. Έτσι ο Χριστιανός που προσπαθεί να ακολουθήσει το Ευαγγέλιο, όταν αυτό είναι στα Αγγλικά, νιώθει ότι πρέπει να ξαναμεταφράσει αυτό που ακούει. Αυτή η βαθύτερη έννοια της μετάνοιας βρίσκεται ακόμα και στους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης:
« Ωστόσο, ακόμα και τώρα», λέγει Κύριος, «επιστρέψτε σε μένα με όλη την καρδία σας, με νηστεία και κλαυθμό και πένθος. Ξεσκίστε την καρδία σας και όχι τα ενδύματά σας, επιστρέψτε στο Κύριο το Θεό, γιατί είναι ευγενικός και πολυεύσπλαχνος, μακρόθυμος και πολυέλαιος και αλλάζει γνώμη και δεν κάνει κακό» ( Ιωήλ 2:12-13)
Η εσωτερική ζωή στο σύγχρονο κόσμο έχει σχεδόν παραδοθεί στην ψυχολογία. Δεν έχω τίποτα εναντίον της: ο σκοπός της για ψυχική υγεία είναι σημαντικός καθώς η ανακούφιση που προσφέρει σε πολλούς αποτελεί μεγάλο καλο. Ωστόσο, η ψυχολογία έχει εδώ και καιρό ασχοληθεί με διάφορους 'εσωτερικούς δρόμους' με τέτοιο τρόπο ώστε η άποψη ενός ψυχαναλυτή να είναι τόσο καλή όσο και ενός άλλου. Οι θεωρίες του Φρόιντ για τον ανθρώπινο εσωτερικό κόσμο έχουν εδραιώσει πολλές λέξεις και έννοιες στη σύγχρονη αντίληψη της εσωτερικής ζωής. Το « Εγώ» , το «μειονέκτημα», η «εμμονή» η «προβολή», ο «εξωστρεφής» και ο « εσωστρεφής» και ένα σωρό άλλες λέξεις αποτελούν την κληρονομιά των θεωρητικών όπως του Φρόιντ και του Γιούγκ, και άλλων. Ωστόσο, πολλοί από τους εσωτερικούς 'χάρτες' τους δεν συμφωνούν μεταξύ τους. Είναι φανταστικές οι αντιλήψεις για το πώς δουλεύει ο νους και παρόλο που έχουν σχηματοποιηθεί ύστερα από εμβάθυνση σε πραγματικές καταστάσεις, εξακολουθούν να αποτελούν αποκύημα φαντασίας. Άλλες λέξεις που αναφέρονται σε εσωτερικές καταστάσεις προέρχονται από ακόμα πιο παράξενες πηγές. Είναι λέξεις όπως « μελαγχολία» και «ανισορροπία» που προέρχονται από μεσαιωνικές απόψεις για τις σωματικές καταστάσεις. Αυτές οι θεωρίες καταντούν γελοίες στο σύγχρονο μυαλό, αλλά εξακολουθούν να διατηρούνται στη γλώσσα μας.
Οι πατέρες της Εκκλησίας- ειδικά εκείνοι που αγωνίστηκαν πολύ σκληρά για να αποκτήσουν την μετάνοια ( βρίσκονται κυρίως στην παράδοση των ασκητών της ερήμου) δανείστηκαν την γλώσσα της εποχής τους, καθώς και τη γλώσσα των Γραφών. Δανείστηκαν επίσης έννοιες από το Νεοπλατωνισμό και τις επαναπροσδιόρισαν σύμφωνα με την Χριστιανική παράδοση. Το αποτέλεσμα είναι η συγκρότηση των κανόνων και των πατερικών κειμένων. Το μέγιστο μέρος αυτής της « οδού», είναι εμπειρικό. Αποτελεί μια διείσδυση στο πώς η καρδία αλλάζει στην πράξη. Αυτό κυριαρχεί στις διδαχές των πατέρων της ερήμου και στην παράδοση που πηγάζει από τους κόπους τους. Η θεωρία δεν καθοδηγείται από τις υποθετικές απόψεις για τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Έτσι, δεν υπάρχει μια ιδιαίτερη αναφορά στον μηχανισμό της εσωτερικής ζωής, εκτός από την περιγραφή που απορρέει από την εμπειρία- δηλαδή από αυτό που πραγματοποιείται στην πράξη.
Η λογική της πατερικής γλώσσας βρίσκεται στη γενική προϋπόθεση ότι η ανθρώπινη καρδία- ο νους- το κέντρο του είναι μας- είναι επιδεκτικό αλλαγής και ότι πραγματικά μπορεί να συμμορφωθεί με την εικόνα του Χριστού. Επομένως ένας στόχος της μετάνοιας είναι η αλλαγή του νου. Στην μοντέρνα ψυχολογία δεν υπάρχει τίποτε που να αναφέρεται σ' αυτό το στόχο, παρόλο που κάποιοι υπαρξιακοί θεωρητικοί έχουν πλησιάσει.
Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει την προδιάθεση να αναλογιστεί μια πιθανή αλλαγή της καρδίας του. Σκεφτόμαστε για ψυχολογική ολοκλήρωση, ή για καλοζωία, αλλά δεν έχουμε ορολογία που να συμμορφώνεται με τον Χριστό. Μιλούμε για «σκληροκαρδία» αλλά γνωρίζουμε πολύ λίγα για το πώς αυτή μπορεί να μεταστραφεί.
Αυτό μας δημιουργεί δυσκολίες. Μπαίνουμε στον πειρασμό να μεταφράσουμε τη γλώσσα της Εκκλησίας με όρους με τους οποίους είμαστε πιο άνετοι. Συνήθως αυτοί που προσέρχονται στην εξομολόγηση δίνουν μια ένδειξη για το πόσο ψυχολογημένος είναι ο κόσμος μας. Δεν εξομολογούμαστε μόνο τα αμαρτήματά μας, αλλά συχνά θέλουμε να δώσουμε και μια ψυχολογική ανάλυση για το πώς προήλθαν τα αμαρτήματά μας και μια αναφορά στην πρόοδό μας. ( Συχνά σκέφτομαι ότι αυτό κάνει την εξομολόγηση να φαίνεται σαν ένα μονόλογο του κωμικού Γούντυ Αλλεν).
Λοιπόν. Πώς μετανοούμε;
Οι Γραφές μας δίνουν ένα από τα πιο ξεκάθαρα δείγματα μετάνοιας. Η συνάντηση του Ιωάννη του Βαπτιστή με τα πλήθη που είχαν έρθει να ακούσουν το μήνυμά της μετάνοιας αποτελεί μια ενδιαφέρουσα συνομιλία:
« Έλεγε δε προς τους όχλους τους εξερχομένους διά να βαπτισθώσιν υπ' αυτού· Γεννήματα εχιδνών, τις έδειξεν εις εσάς να φύγητε από της μελλούσης οργής; Κάμετε λοιπόν καρπούς αξίους της μετανοίας, και μη αρχίσητε να λέγητε καθ' εαυτούς, Πατέρα έχομεν τον Αβραάμ· διότι σας λέγω ότι δύναται ο Θεός εκ των λίθων τούτων να αναστήση τέκνα εις τον Αβραάμ. Ήδη δε και η αξίνη κείται προς την ρίζαν των δένδρων· παν λοιπόν δένδρον μη κάμνον καρπόν καλόν εκκόπτεται και εις πυρ βάλλεται. Και ηρώτων αυτόν οι όχλοι, λέγοντες· Τι λοιπόν θέλομεν κάμει; Αποκριθείς δε λέγει προς αυτούς. Ο έχων δύο χιτώνας ας μεταδώση εις τον μη έχοντα, και ο έχων τροφάς ας κάμη ομοίως. Ήλθον δε και τελώναι διά να βαπτισθώσι, και είπον προς αυτόν· Διδάσκαλε, τι θέλομεν κάμει; Ο δε είπε προς αυτούς· Μη εισπράττετε μηδέν περισσότερον παρά το διατεταγμένον εις εσάς. Ηρώτων δε αυτόν και στρατιωτικοί, λέγοντες· Και ημείς τι θέλομεν κάμει; Και είπε προς αυτούς· Μη βιάσητε μηδένα μηδέ συκοφαντήσητε, και αρκείσθε εις τα σιτηρέσιά σας».(Λουκ.3:7-14)
Η ανταπόκριση του Ιωάννη σ' αυτούς που τον προσέγγισαν δεν ήταν να τους οδηγήσει σε μια ενδοσκόπηση. Η καρδία αλλάζει στο χωνευτήρι των ενεργειών μας. Η γενναιοδωρία και η καλοσύνη γεννούν γενναιοδωρία και καλοσύνη. Αν έχεις αρκετά για να μοιράσεις με άλλους- τότε μοίρασε τα.
Πάντοτε διασκέδαζα με το πόσο πολύ προσπαθούν οι σύγχρονοι ερμηνευτές των Γραφών να αποδώσουν φράσεις όπως : «Πώλησον σου τα υπάρχοντα και δώς πτωχοίς» ή« Πόσο δύσκολο είναι ο πλούσιος να εισέρθει στην Βασιλεία των Ουρανών». Συνήθως μας λένε ότι τέτοιες φράσεις μιλούν για το πώς ακριβώς νοιώθουμε για τα πλούτη μας- ότι δηλαδή δεν θα πρέπει να είναι το κέντρο της ζωής μας. Όμως, η αλήθεια είναι ότι αν δεν μοιραζόμαστε αυτά που έχουμε, το να νιώθουμε «καλά» για τα πλούτη μας είναι μόνο μια αυταπάτη.
Οι εντολές του Χριστού δεν είναι δύσκολες γιατί είναι μυστικιστικές ή περίπλοκες. Είναι δύσκολες γιατί είναι τόσο ξεκάθαρες ώστε εμείς να μην θέλουμε να τις τηρήσουμε.
Τα αγωνίσματα που παραδοσιακά εκτελούνται κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής, όπως η προσευχή, η νηστεία, η αγαθοεργία δεν μας δίδονται για να προκαλέσουν μια περίοδο εσωστρέφειας. Μας δίδονται για να προκαλέσουν μια περίοδο πρακτικής εξάσκησης. Η προσευχή είναι κάτι που κάνουμε. Είναι ένα αγώνισμα αλλά και μια πρακτική.( Ιδιαίτερα η ορθόδοξη προσευχή χαρακτηρίζεται από μια σωματική πράξη) Το ίδιο και η νηστεία. Στη δική μας την ψυχολογημένη εποχή, πολλοί δυσκολεύονται να καταλάβουν πώς η νηστεία έχει να κάνει με την μετάνοια. Ωστόσο, η εμπειρία από τις Γραφές και τις γενεές γενεών μέσα στην Εκκλησία, αποδεικνύουν ότι το αγώνισμα της νηστείας ( το να απέχει κανείς από κάποιες τροφές και να τρώει λιγότερο), έχει ξεκάθαρη επίδραση στην καρδία- την εσωτερική μας κατάσταση- ειδικά όταν η νηστεία συνοδεύεται με την προσευχή και την αγαθοεργία.
Η αγαθοεργία είναι μια πράξη που συχνά δεν υπεισέρχεται στις σκέψεις που κάνουμε για μετάνοια. Το να κάνουμε αγαθοεργίες, στην κουλτούρα μας, έχει ακόμα πάρει και τη διαστρεβλωμένη έννοια του να κερδίζουμε ακόμα περισσότερα χρήματα, ώστε το «δώσε και θα σου ανταποδοθεί» να θεωρείται ως μια επιτυχημένη συνταγή. Έχουμε αληθινά καταντήσει μια γενεά από οχιές.
Το να δίνουμε είναι μια πράξη. Δώσε χρήματα. Δώσε θυσιαστικά από το χρόνο σου. Δώσε έλεος και καλοσύνη στους άλλους. Συγχώρεσε τους άλλους ωσάν η δική σου η συγχώρεση να εξαρτάται από αυτό. ( Και εξαρτάται). Αν μπορούσαμε να δούμε τις καρδίες μας να αλλοιώνονται προς τον Χριστό! Ο δρόμος δεν είναι κρυφός. Προσευχήσου, νήστεψε, δείξε έλεος και δώσε.
Αυτό είναι το ένστικτο της μετάνοιας. Με την εξάσκηση γίνεται συνήθεια της καρδίας μας. Η καλοσύνη που εξασκείται συστηματικά με την πάροδο του χρόνου και με την χάρη του Θεού έχει ως αποτέλεσμα να γίνουμε εκ φύσεως αγαθοί. Το να είναι κάποιος αγαθός μοιάζει με το Θεό (Λουκ 6:35) Η μετάνοια είναι η οδός προς τη Βασιλεία του Θεού. Οι πρακτική μετάνοια με τη χάρη του Θεού, όπως μας παραδίδεται από την Ιερά Παράδοση της Εκκλησίας μας, είναι το μέσο με το οποίο μια τέτοια αλλαγμένη καρδία θα εγκατασταθεί μέσα μας.