ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΙΣΜΑΤΑ ΕΝ ΤΩ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΩ

ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΙΣΜΑΤΑ ΕΝ ΤΩ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΩ

 

 

«῾Η διάκρισις καί ἐπιλογή,

ἀποτελεῖ δημιουργία».

Πέτρος Μοναχός

 

῾Η κατά τάς τελευταίας ἑκατ/ρίδας π.χ. ἀνάμιξις τῶν ἀρχαίων πολιτισμῶν, μοιραίως ἐπέφερε καί τήν ἀνάμιξιν τῶν ἀρχαίων θρησκειῶν (ἑλληνικοί θεοί, ἀνατολικοί, αἰγυπτιακοί) ἀλληλοανεμίχθησαν καί ἐν πολλοῖς ἐπῆλθεν ἀφομοίωσις τῶν ξένων θεῶν μετά τῶν ἐγχωρίων. ῾Η ἀνάμιξις αὐτή ὠνομάσθη «Συγκρητισμός».

Κατά τάς ἐθνικάς ταύτας λατρείας, ἀξιοζήλευτος ἦτο ὁ ἐπί τῆς γῆς βίος. Μετά θάνατον αἱ ψυχαί ἐν τῷ ἄδῃ ἦσαν κατά τόν ῎Ομηρον «σκιαί ἀῒουσαι», ζῶσαι θλιβερῶς καί νοσταλγοῦσαι τήν ἐπίγειον ζωήν. Βραδύτερον ἐθεσπίσθησαν διάφορα μυστήρια, τά ὁποῖα ὑπέσχοντο μέλλουσαν εὐδαίμονα ἀθανασίαν. Οὕτως ὁ μετά θάνατον βίος κατέστη ἀξιοζήλευτος, ἐν συγκρίσει πρός τόν παρόντα βίον, ὅστις ἀργά ἤ γρήγορα κατέστη «ἡ κοιλάς τοῦ Κλαυθμῶνος».

Πηγή τῶν μυστηρίων τούτων ὑπῆρξε σπουδαῖο διά τόν ἄνθρωπον φυσικό φαινόμενον, ἤτοι ἡ κατά τόν χειμῶνα νέκρωσις καί κατά τό ἔαρ ἀναζωογόνησις τῆς φύσεως.

Τό φαινόμενο τοῦτο ἐπροσωποιήθη εἰς περιπετείας τῶν θεῶν (παθήματα καί λύτρωσις). Τῶν περιπετειῶν τούτων ἐγένετο ἀναπαράστασις, καί ὁ ἄνθρωπος μετεῖχε τῆς ἀναπα-ραστάσεως καί μεθ' ὡρισμένων μυστηριακῶν πράξεων, ἤρχετο εἰς ἕνωσιν μετά τοῦ θεοῦ ἑκάστου μυστηρίου, ἐθεοῦτο καί ἐξησφάλιζεν εὐδαίμονα μετά θάνατον βίον, ἐν τῷ τόπῳ τῶν μακάρων.

Τά μυστήρια ὑπό τήν ἐπίδρασιν τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος, κατέστησαν ἐσωτερικώτερα καί ἠθικώτερα. ῎Ηρχισαν μέ ἠθικοποίησιν τῶν θεῶν καί τῶν ἀνθρώπων, ἐκ τῆς ὁποίας προέκυψεν ἡ σχετική κίνησις τοῦ Πυθαγόρα (500 π.χ), μέ ἀσκητικάς τάσεις, οὐχί ὅμως μέ καθαρόν μυστηριακόν μυστικισμόν, ὡς ἐπηρεασθείς ὑπό τῶν ὀρφικῶν μυστηρίων.

῾Ο Πλάτων (347 π.χ), ἐξεπνευμάτωσεν αὐτά καί παρήγαγε τόν «Μυστικισμόν», ἤτοι τήν ἀπ' εὐθείας ἕνωσιν μετά τοῦ Θεοῦ ἄνευ ἐξωτερικῶν πράξεων καί τελετῶν. Οὗτος διέκρινε θεῖον συστατικόν τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς καί ταπεινάς ὀρμάς αὐτῆς.

Κατά τήν β΄ καί α΄ ἑκατ/ρίδα, ὁ στωϊκός Ποσειδώνιος καί οἱ ὁπαδοί του, μετέτρεψαν ἀντιθέτως τάς πλατωνικάς θεωρίας περί θείου συστατικοῦ τῆς ψυχῆς καί ταπεινῶν ὁρμῶν, καί οὕτω προέκυψαν νεώτεραι ἀσκητικαί τάσεις. Υἱοθέτησε τά μυστικά τῆς πλατωνικῆς φιλοσοφίας, καί οὕτω τήν Στωϊκήν διδασκαλίαν ἐπλήρωσε θεολογικοῦ πνεύματος.

῾Ο Πλατωνίζων μυστικισμός τοῦ Ποσειδωνίου ἐπέδρασεν ἐπί τῆς ἀλεξανδρινῆς, 'Ιουδαϊκῆς καί τῆς Χριστιανικῆς φιλοσοφίας.

῾Ο συγκρητισμός ὁμοῦ μετά τάς νεωτέρας φιλοσοφικάς διδασκαλίας, ἄφησε νά σχηματισθῇ ἡ ἀντίληψις, ὅτι οἱ λαοί ὑπό τάς διαφόρους λατρείας, λατρεύουσι τήν αὐτήν θεότητα. Οὕτως ἐκ τῆς ἀντιλήψεως ταύτης προέκυψε τάσις πρός μονο-θεῒαν (συγκρητική μονοθεῒα), ὅπως ἡ ἀποθέωσις ἐξεχόντων ἀνθρώπων ἤ φυσικῶν γεγονότων.

῾Η συγκρητική μονοθεῒα μετά τῆς ἰουδαϊκῆς μονοθεῒας, ἦτο ἀνεπίδεκτος συνδυασμοῦ, σύμφωνα μέ τόν Μωσαϊκόν Νόμον. Παρά ταῦτα ὅμως ἐπῆλθεν ἀλληλοεπίδρασις 'Ιουδαϊσμοῦ καί ἐθνισμοῦ μετά τάς κατακτήσεις τῆς ῾Ιερουσαλήμ ὑπό τῶν ἐθνικῶν αὐτοκρατόρων καί τήν διασποράν τῶν 'Ιουδαίων εἰς ἑλληνικά ἔθνη, οἵτινες ὠνομάσθησαν «ἑλληνισταί 'Ιουδαῖοι». Οὕτως ὁ 'Ιουδαϊσμός, διά τοῦ προσηλλυτισμοῦ τῶν 'Ιουδαίων, ἤρχισε νά διαδίδεται  εἰς τούς ἐθνικούς, οἵτινες ἠσθάνοντο τήν ἀνάγκην τῆς μονοθεῒας (προσήλυτοι). Τοῦτο ἐνίσχυσε τόν διεθνισμόν τῶν 'Ιουδαίων, ὅτι δηλαδή ἡ ἰουδαϊκή θρησκεία, εἶναι προωρισμένη δι' ὅλα τά ἔθνη. Χάριν τούτου οἱ 'Ιουδαῖοι λόγιοι ἀπό τό (30 π.χ) συνεδύασαν τά κοινά ἀμφοτέρων. Εἰς τοῦτο συνετέλεσεν ὁ λόγιος Φίλων (15 π.χ) ἐν 'Αλεξανδρείᾳ, ὅστις ἐπεχείρησε συστηματικόν συνδυασμόν ἑλληνικῆς καί ἰουδαϊκῆς θεωρίας. ῏Ητο γνώστης τῶν ἑλληνικῶν μυστηρίων τῆς ἐποχῆς καί ὁ πρῶτος μυστικός τῆς μονοθεϊστικῆς θρησκευτικότητος, καί ὡς τοιοῦτος ἐχρησιμοποιήθη εἰς τόν χριστιανικόν μονοθεϊσμόν.

Κατά τήν ἐποχήν ταύτην παρατηρεῖται ἐνίσχυσις τῆς θρησκευτικότητος, τόσον παρά τοῖς ἐθνικοῖς ὅσον καί παρά τοῖς 'Ιουδαίοις, ὡς καταφαίνεται ἐκ τῆς ἐμφανίσεως τῶν Μεσσιανικῶν ἰδεῶν β΄ καί α΄ π.χ ἑκατ/ρίδος (Δαβίδ, Σολωμών, 'Ενώχ κλπ), ὅτε ἀνεμένετο ὁ Μεσσίας, ὅστις κατά τάς ρηθεί-σας ἰδέας διεκρίνετο εἰς δύο τύπους. Κατά τόν α΄ τύπον, ὁ Μεσσίας ἦτο ἀνθρώπινον καί φυσικόν πρόσωπον, ἰσχυρός βασιλεύς, «Υἱός Δαβίδ» ὅστις θά ἐπανίδρυε τόν θρόνον τοῦ Δαβίδ, θά ἐδέσποζεν ὅλου τοῦ κόσμου καί θά ἐκυβέρνα ἐν δικαιοσύνῃ καί ἁγιότητι.

Κατά τόν β΄ τύπον, ὁ Μεσσίας θά ἦτο ὑπεράνθρωπον καί ὑπερφυσικόν ὄν, «Υἱός ἀνθρώπου» «Υἱός Θεοῦ», ὅστις θά ἔλθῃ κατά τό τέλος τοῦ κόσμου ἐν Θείᾳ μεγαλειότητι, ὡς κρι-τής τοῦ κόσμου, πλησίον τοῦ Θεοῦ ἤ ἀντί τοῦ Θεοῦ.

'Εκ τῶν συνδιασμῶν τῶν δύο τύπων τοῦ Μεσσίου, προέκυ-ψεν ἡ εἰκών μέλλοντος ἐπιγείου, ἀλλά φυσικοῦ συγχρόνως καί ὑπερφυσικοῦ Παραδείσου, πρό τοῦ τελικοῦ καί ὁριστικοῦ Παραδείσου. ῾Η ἀποδοχή τοῦ μεσάζοντος Παραδείσου, ὠνομάσθη «Χιλιασμός», ἐφ' ὅσον ἐν τῇ 'Αποκαλύψει ἡ διάρκεια ὡ-ρίσθη χιλιετής. 'Εκ τούτου συνεδέθησαν βραδύτερον ποικίλαι θρησκευτικαί καταχρήσεις.

῾Η ἐνίσχυσις τῶν Μεσσιανικῶν ἰδεῶν κατά τήν α΄ ἑκατ/ρί-δα, ἐγέννησε τήν πεποίθησιν εἰς ὡρισμένους κύκλους τοῦ ἰουδαϊκοῦ λαοῦ, ὅτι ἐπίκειται ἠ ἔλευσις τοῦ Μεσσίου. Εἰς τόν κύκλον τοῦτον ἀνήκων ὁ Ζαχαρίας, ὁ Βαπτιστής, ὁ Συμεών, ὁ 'Ιωσήφ καί ἡ Μαρία, ἐξ ἧς ἐγεννήθη ὁ Μεσσίας ὁ 'Ιησοῦς Χριστός.

Εἰς τάς Μεσσινιακάς ἰδέας τῶν 'Ιουδαίων, καθ' ἄς ὁ Μεσσίας θά μείνῃ εἰς τόν αἰῶνα, ὁ 'Ιησοῦς προσέθεσε δύο χαρακτηριστικά εἰς τό ἀντιφαρισαϊκόν πνεῦμα, ἤτοι α) τήν ἀπο-μάκρυνσιν ἐκ τοῦ γράμματος τοῦ Νόμου, καί β) ὅτι ὁ Μεσσίας ἐν τῇ ἐκπληρώσει τοῦ ἔργου του θά ἐθανατοῦτο.

'Αμφότερα ταῦτα ἀντέφασκον εἰς τάς περί Μεσσίαν ἰουδαϊκάς ἀντιλήψεις, μέ ἀποτέλεσμα, ὁ μέν ἀντιφαρισαϊσμός του νά προκαλέσῃ τήν θανατικήν καταδίκην Αὐτοῦ, ἡ δέ περί τοῦ Μεσσίου διδασκαλία του νά προκαλέσῃ τήν ἀμφιβολία περί τῆς Μεσσιανικότητος Αὐτοῦ.

Μετά τήν ἀνάστασιν τοῦ 'Ιησοῦ, ἕνεκα τῶν ἐμφανίσεών Του, ἀνεζωγονήθησαν αἱ περί 'Ιησοῦ Μεσσιανικαί ἐλπίδες, καί ἔλαβον πνευματικωτέραν ἔννοιαν, καί μετά τήν Πεντηκοστήν ἵδρυσαν τήν πρώτην τοπικήν Χριστιανικήν κοινότητα, τήν πρώτην Χριστιανικήν 'Εκλησίαν, ἥτις ἦτο στενά συνδεδε-μένη μετά του 'Ιουδαϊσμοῦ.

῾Η διδασκαλία τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἀρχικά περιορίζετο μό-νον εἰς τούς 'Ιουδαίους. Βραδύτερον ἐπεξετάθη καί εἰς τούς ἐθνικούς. Τό γεγονός τοῦτο ἐπροκάλεσε τόν Χριστιανικόν διε-θνισμόν, καί οὕτως ἐτέθη ἡ τελευταία βαθμίς τῆς ἀποσπά-σεως τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπό τοῦ 'Ιουδαϊσμοῦ. ῞Οσοι ἐκ τῶν ἐξ 'Ιουδαίων δέν ἠνώθησαν μετά τῶν ἐξ ἐθνικῶν Χριστιανῶν, διετηρήθησαν πέραν τοῦ 'Ιορδάνου, ὠς αἱρετικαί ὁμάδες (Να-ζωραῖοι, 'Εβιωνῖται 'Ελκεσαῒται».

Εἰς τήν λατρείαν, ἡ προσευχή καί ἡ διδαχή ἦσαν ἐλεύθερα.῞Εκαστος ἐξέφραζε τά θρησκευτικά του συναισθήματα κατ' ἴδιον τρόπον, συνέτασσεν αὐτοσχεδίους προσευχάς. 'Εκ τοῦ γεγονότος τούτου συνεδέθη τό φαινόμενον τῆς γλωσσα-λαλίας. Περιέπιπτόν τινες εἰς ἔκστασιν καί ἐλάλουν ἄνευ συνειρμοῦ τάς ἰδέας, ἀνεμίγνυον ἀνάρθρους φωνάς κατά τό παράδειγμα τῆς Πεντηκοστῆς. 'Αλλά τό γενόμενον κατά τήν Πεντηκοστήν ἦτο διάφορον τῆς γλωσσαλαλίας ταύτης, διότι οἱ 'Απόστολοι ὡμίλουν ξένας γλώσσας (ἑτέρας γλώσσας), καί οὐχί ἀκατανοήτους καί ἀνάρθρους φωνάς. ῾Η γλωσσαλαλία τῆς Πεντηκοστῆς, ἦτο ἡ πρώτη ἐκδήλωσις τῆς καθόδου τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος. ῾Η διαφορά τῶν δύο τούτων γλωσσαλαλι-ῶν, ἐδημιούργησαν παραξηγημένην ὁμάδα Χριστιανῶν, οἵτινες ἐφρόνουν ὅτι κατά τήν ὥραν ταύτην τῆς προσευχῆς των, κατήρχετο το Πνεῦμα τό ῞Αγιον καί ἐγλωσσολάλουν, δι' αὐτό καί ὠνομάσθησαν βραδύτερον «Πεντηκοστιανοί».

'Εκ τῆς ἀναπτύξεως τοῦ θρησκευτικοῦ συγκρητισμοῦ, διά τῆς ἑνώσεως τεσσάρων στοιχείων (ἑλληνικῶν, ἀνατολικῶν, ἰουδαϊκῶν καί χριστιανικῶν), προέκυψεν ὁ «Γνωστικισμός».

Οἱ γνωστικοί εἶχον ἀσκητισμόν, ἀλλά καί ἔκκλησιν ἠθῶν θεωροῦντες ὡς νόμον τήν ἀκολασίαν. 'Αρχάς β΄ ἑκατ/ρίδος, ὁ γνωστικός Κήρινθος, διέκρινε τόν δημιουργόν ἀπό τοῦ ὑψί-στου Θεοῦ, καί τόν ἄνθρωπον 'Ιησοῦν ἀπό τοῦ Χριστοῦ. ῾Ο ἄνθρωπος 'Ιησοῦς κατά τό βάπτισμα κατῆλθεν ἐπ' αὐτόν ὁ Χριστός ἐν εἴδῃ περιστερᾶς (Πνεῦμα Θεοῦ), καί τελικά ἐγκατέλειψεν αὐτόν. Μόνον ὁ ἄνθρωπος 'Ιησοῦς ἀπέθανε καί ἀνέστη. 'Εσταυρώθη ὁ Σίμων ὁ Κυρηναῖος λαβών τήν μορφήν τοῦ 'Ιησοῦ, καί ὁ 'Ιησοῦς ἵστατο παρά τόν Σταυρόν.

῾Ο γνωστικισμός ἦτο θρησκεία μέ λατρείας καί μυστήρια, μῖγμα Χριστιανικῶν καί ἐθνικῶν μυστηρίων. Τάς δοξασίας ταύτας παρίστων ὡς θείας ἀποκαλύψεις καί ὅτι διά τῶν μυστηρίων αὐτῶν ἤρχοντο εἰς ἄμεσον θέαν τοῦ Θεοῦ, καί ἐλάμ-βανον Θεῖον Πνεῦμα κατ' ἐπίδρασιν τῶν ἐθνικῶν μυστηρίων. 'Ηρνοῦντο τήν ἀνάστασιν τῶν σωμάτων καί ἑπομένως τήν β΄ παρουσίαν τοῦ Χριστοῦ. Μετεχειρίζοντο καί γνήσια Χριστια-νικά συγγράμματα ἐκ τῶν ὁποίων ἐλάμβανον μόνον τήν ἀλ-ληγορικήν ἑρμηνεία καί ἔδιδον οὕτως εἰς τάς γνωστικάς των ἰδέας Χριστιανικήν χροιάν.

Οἱ γνωστικοί ἦσαν καί διαλυσταί (Θεός καί Σατάν ὡς κύριος τῆς ὕλης), ἐδέχθησαν μεσάζοντα, ἀλλά ἀναμίξαντες ἐθνικά, ἰουδαϊκά καί Χριστιανικά στοιχεῖα, ἐκυμαίνοντο με-ταξύ μεσαζούσης Θεογονίας καί 'Αγγελογονίας.

῾Ο Μαρκίων διέφερε τῶν Γνωστικῶν. Δέν ἐδέχθη μεσάζοντα μεταξύ ἀγαθοῦ Θεοῦ καί ὕλης, καί δέν ἀνέπτυξεν ἐκτενῆ κοσμογονίαν. Κοινά μετά τῶν Γνωστικῶν εἶχε τόν διαλυ-σμόν, ἀντιουδαϊσμόν, δοκιτησμόν καί ἀσκητισμόν. Παρεδέχετο δύο θεούς, τόν ἀγαθόν (δίκαιον) καί τόν κακό θεόν (πονηρόν). Οὗτος ἐδημιούγησε τόν κόσμον οὐχί ἐκ τοῦ μή ὄντος, ἀλλ' ἐξ ὕλης (κακῆς) καί ἐδημιούργησεν αὐτόν ἀτελῆ καί ἐλεεινόν, τούς δέ ἀνθρὠπους ταλαιπώρους καί ἁμαρτωλούς. Οὗ-τος εἶναι ὁ Θεός τῶν 'Ιουδαίων. ῾Ο ἀγαθός Θεός εἶναι δημι-ουργός τοῦ ἀοράτου κόσμου, καί ἔργον του εἶναι νά σώσῃ τούς ἀνθρώπους ἀπό τοῦ δημιουργοῦ τοῦ κόσμου καί τοῦ νόμου του, ἄγνωστος καί ξένος πρός τόν κόσμον, ἐνεφανίσθη διά πρώτην φοράν ἐν τῷ 'Ιησοῦ Χριστῷ, ὅστις ἦτο Υἱός τοῦ Θεοῦ καί ἀκριβής εἰκών τοῦ Πατρός, χάριν τῆς σωτηρίας τοῦ κόσμου.

῾Ο Χριστός, κατά τόν Μαρκίωνα, ἐνεφανίσθη μέ φαινομενικό σῶμα καί φαινομενικῶς ἐσταυρώθη. 'Απέδιδεν εἰς αὐ-τόν πραγματικήν σωτηριώδη ἐνέργειαν. ῎Απέρριπτε τά βιβλία τῆς Π. Διαθήκης καί μερικά τῆς Νέας. ῎Εδέχετο τό Εὐαγγέλιον τοῦ Λουκᾶ καί δέκα (10) ἐπιστολάς τοῦ 'Αποστόλου Παύλου, ὅστις ἦτο ὁ μόνος ὁποῖος ἐννόησε τόν Χριστόν, ἐνῶ οἱ ἄλλοι ἐπανέπεσον εἰς τόν 'Ιουδαϊσμόν. ῞Ιδρυσεν ἰδιαιτέραν 'Εκκλησίαν. ῾Η διάκρισις κλήρου καί λαοῦ ἦτο ἀσαφής καί τήν Θ. Εύχαριστίαν ἐτέλει μέ ἄρτον καί ὕδωρ, μεταβάλλων τούς λόγους τοῦ Χριστοῦ «τοῦτο ἐστί τό Σῶμα μου», εἰς «τοῦτο ἐστί τό σχῆμα τοῦ σώματός μουὅ» καί ἀπήτει ἀσκητικόν βίον.

Αἱ κοινότητες τῶν Μαρκιωνιτῶν διετηρήθησαν μέχρι της δ$ ἐκατ/ρίδος, ὅτε ὁ Μ. Κων/ντῖνος ἀπηγόρευσε τόν Μαρκιωνισμόν. 'Εν τῇ 'Ανατολῇ διετηρήθησαν μέχρι τῆς ζ΄ ἑκατ/ρίδος, ὅτε τῇ μεσολαβήσει συμπληρωματικῶν παραγόντων, παρή-γαγον τόν «Παυλικιανισμόν», ἐνῶ ἐν τῇ Δύσει συνεχωνεύθη-σαν μετά τῶν Μανιχαίων.

῾Η διδασκαλία τῶν Γνωστικῶν καί Μαρκίωνος, εἶχε θεολογικήν σημασίαν, διότι ἐπραγματεύοντο περί Θεοῦ, δημιουργίας, πτώσεως, σωτηρίας καί ἔσχατου, ἕνα σύστημα δογματικῆς διάφορον πρός τήν Χριστιανική διδασκαλίαν. 'Ιδίως διέφερεν εἰς τά κύρια σημεῖα α) οἱ Γνωστικοί διέκρινον ἀπό τοῦ Θεοῦ τόν δημιουργόν καί ἀπέρριπτον τήν Π. Διαθήκη κατά συνέπεια καί τάς Μεσσιανικάς προφητείας ἐπί τῶν ὁποίων ἡ Χριστιανική θρησκεία ἐστήριζε τό κῦρος της καί ἐταύτιζεν ἀμφότερα, καί δημιουργόν καί Π. Διαθήκη τήν ὁποίαν ἐθεώρει βιβλίον ἀποκαλύψεως. β) Οἱ Γνωστικοί ἐδέχοντο φαινομενικήν ἐναθρώπισιν καί φαινομενική Σταύρωσιν τοῦ Σωτῆρος, ἐν ἀντιθέσει πρός τήν Χριστιανική θρησκείαν ἡ ὁποία ἐδέχετο ἀμφότερα ὡς πραγματικά καί τήν διά τοῦ 'Ιησοῦ Χριστοῦ πραγματικήν σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου.

 Πρός καταπολέμησιν τῶν λεχθέντων, ἡ 'Εκκλησία μετεχειρίσθη τά ἑπόμενα τρία μέσα. α) Τόν ἐπισκοπικόν βαθμόν β) τό Σύμβολο τῆς πίστεως καί γ) τόν κανόνα τῆς Κ. Διαθήκης, ἅτινα ἔγιναν τά τρία διακριτικά γνωρίσματα τῶν ἀληθῶν Χριστιανῶν. ῾Ο κατά τῶν Γνωστικῶν καί Μαρκίωνος ἀγών, εἶχε καί ἀντίθετον ἀντίδρασιν. ῾Η ἰδέα ὅτι «ἐγγύς ὁ Κύριος» καί αἱ ἐπελθοῦσαι ἐνθουσιατικαί τάσεις, ἤρχισαν νά ὑποχωροῦν, καί ἡ 'Εκκλησία πρός ἐξαφάνισιν αὐτῶν, ἔλαβε μέτρα περί τῶν βαρέων ἁμαρτημάτων περιορίσασα αὐτά εἰς τρία. α) Τήν ἐκ τοῦ Χριστιανισμοῦ ἔκπτωσιν, β) τήν ἀκολα-σίαν καί γ) τόν φόνον. Οἱ περιπίπτοντες εἰς ἕνα ἐκ τούτων δέν ἀπεκλείοντο ὁλοτελῶς, ἀλλά εἰς ἰσόβιον μετάνοιαν. 'Ενα-ντίων τῶν μέτρων τούτων ἐπαρουσιάσθησαν ἀντιδράσεις.

῾Ιδρυτής τοῦ «Μανιχαϊσμοῦ» ἦτο ὁ Πέρσης Μάνης. Οὗτος θεωρῶν τάς προηγουμένας θρησκείας ὡς ἐλλειπῆ, ἠσθάνθη πρῶτον, ὅτι οἱ ἰδρυταί αὐτῶν δέν ἄφησαν συγγραφάς ('Ιησοῦς, Ζωροάστρης, Βούδας) ὥστε νά γνωρίζωμε γνησίαν τήν διδασκαλία αὐτῶν, καί δεύτερον ὁ Χριστιανισμός δέν εἶχεν εἰσχωρήσει εἰς τήν ῎Απω 'Ανατολή καί ὀ Βουδισμός εἰς τήν Δύσιν, ἐσκεύφθη ν' ἀναπληρώσῃ τάς ἐλλείψεις ταύτας καί ἑνώσῃ θρησκευτικῶς 'Ανατολήν καί Δύσιν.

'Εκήρυξε τήν διδασκαλίαν του διά συγγραφῶν καί τῶν μαθητῶν αὐτοῦ. Τό 276 προσέκρουσεν εἰς τήν ἀντίδρασιν των ῾Ιερέων τῆς περσικῆς θρησκείας, κατηγορήθη καί κατεδικάσθη εἰς τόν διά σταυροῦ θάνατον ὡς μάγος.

῾Ο Μάνης ἐθεώρει τάς ἄλλας θρησκείας ὡς προπαρασκευ-αστικά στάδια καί προδρόμους αὐτοῦ, τόν Βούδα, Ζωροάστρην καί 'Ιησοῦν, ἑαυτόν δέ, ὡς τόν ὑπό τοῦ 'Ιησοῦ προαγγελθέντα «παράκλητον». Τήν διδασκαλίαν του διεμόρφου ἀναλόγως τῶν λαῶν εἰς τούς ὁποίους ἐδίδασκεν.

Κατά τήν γ΄ ἑκατ/ρίδα, προὐκλήθη τό ζήτημα, πόθεν τό κακόν ἐπί τῆς γῆς. ῾Η 'Εκκλησία ἀνῆγε τήν ἀρχήν εἰς τήν ἐ-λευθέραν θέλησιν  τοῦ ἀνθρώπου (πτῶσις τῶν πρωτοπλάστων), οἱ Γνωστικοί, ὅτι ὁ κόσμος ἦτο δημιούργημα κατωτέρου θεοῦ, προελθόντος ἐκ τοῦ ἀγαθοῦ θεοῦ. ῾Ο Μάνης, συμφώνως πρός τόν αὐστηρόν περσικόν διαλυσμόν, ἐδέχθη ἀνε-ξάρτητον καί αὐτοτελῆ κακόν θεόν. Τό ἀπόλυτον ἀγαθόν καί τό ἀπόλυτον κακόν εὑρίσκονται ἀπέναντι ἀλλήλων (φῶς καί σκότος), δι' αὐτό ἀπέρριπτε τήν ἐλευθέραν θέλησιν τοῦ ἀν-θρώπου. Δέν παρεδέχετο 'Εκκλησίαν, ἱεροτελεστίας, εἰκόνας, ἁγίους, λείψανα. Μόνη λατρεία ἡ ἰδιωτική προσευχή. ῾Εορταί ἦ-σαν αἱ ἡμέραι τῆς συναθροίσεως τοῦ βήματος.῾Η ἑορτή τοῦ Πάσχα δέν ἦτο ὑποχρεωτική. Διηροῦντο εἰς δύο κατηγορίας, κατηχουμένους καί τελείους ἤ ἐκλεκτούς, οἱ ὁποῖοι εἶχον ἰδιαιτέρας συναθροίσεις μέ μυστικόν περιεχόμενον.

῾Ο μανιχαϊσμός διεδόθη πρός 'Ανατολάς μέχρι τῆς Κίνας καί πρός Δυσμάς μέχρι τῆς 'Ισπανίας καί Ν. Γαλλίας. ὁ Διοκ-λητιανός κατά τήν δ΄ ἑκατ/ρίδα, πρῶτος κατεδίκασε τόν μανι-χαϊσμόν. Τελικά τήν στ΄ ἑκατ/ρίδα, ἐπί διωγμῶν 'Ιουστίνου - 'Ιουστιανοῦ (523) ἐπέφερον τό ἐπιδιωκόμενον ἀποτελέσμα.

Κατά τῶν βαρέων ἁμαρτημάτων ἀντίδρασιν ἐπεχείρσεν ὁ «Μοντανισμός». ῾Ιδρυτής τοῦ Μοντανισμοῦ, ἦτο ὁ Μοντανός περί τό 170 μ.χ παρουσιασθείς ὡς ἐκκλησιαστικός ἀναμορφωτής. ῾Η κίνησις αὐτοῦ ἀρχικῶς ὠνομάσθη «αἵρεσις τῶν Φρύγων ἤ καταφρύγων». Δέν ἦτο ὅμως αἵρεσις, ἀλλά σχίσμα διότι δέν ἔθιγε τήν δογματική διδασκαλίαν. ῾Ο Μοντανός ἤθελε νά διατηρήσῃ τάς ἐνθουσιαστικάς τάσεις καί ἐκδηλώ-σεις αὐτῶν, κατά συνέπειαν καί τήν αὐστηρότητα τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βίου, δι' αὐτό ὠνομάσθησαν «Παλαιοχριστιανοί». ῾Ο Μοντανός εἶχεν ἐκστάσεις, ὀράσεις καί προφητείας. Πα-ρουσίαζεν ἑαυτόν ὡς ὄργανον τοῦ Θεοῦ τοῦ «Παρακλήτου» καί ὅτι διά τοῦ στόματος αὐτοῦ ὠμίλει ὁ Θεός εἰς πρῶτο πρόσωπον. Διετήρει τήν ἀντίληψιν, ὅτι τά βαρέα ἁμαρτήματα εἶναι περισσότερα τῶν τριῶν καί κατηγόρει τήν 'Εκκλησίαν ἡ ὁποία συνεχώρει αὐτά.

Οἱ Μοντανισταί εἶχον γενικήν ῾Ιερωσύνην, ἦσαν ἅπαντες ῾Ιερεῖς. Βραδύτρερον ἀπέκτησαν εἰδικήν ῾Ιερωσύνην ὁμοίαν πρός τήν τῆς 'Εκκλησίας, περιελάμβον ὅμως ἄνδρας καί γυναῖκας. Εἰς τἠν λατρείαν εἶχον τήν προφητείαν, ἥτις βραδύτερον ἔλαβε τυπικήν καί τελετουργική μορφήν. Τό βάπτισμα ἐγένετο εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Μον-τανοῦ καί τῆς Πρίσκιλλας. Μερίς δέ αὐτῶν ἐτέλουν τήν Θ. Εὐχαριστίαν μέ ἄρτον καί τυρόν, δι' αὐτό καί ὠνομάσθησαν «ἀρτοτυρῖται». 'Εν τῇ εὑρέσει τοῦ Πάσχα τήν 14ην τοῦ ἑβραϊκοῦ μηνός Νισάν, ὥρισαν μονίμως τήν 6ην 'Απριλίου, καί ἑώρταζον τήν ἐπομένη Κυριακήν τό Πάσχα, ἀλλ' ὡς κυρίαν ἑορτήν εἶχον τήν Πεντηκοστήν.

Ηὔξησαν τόν ἀσκητισμόν καί ἐζήτουν τό μαρτύριον. Αἱ προφητεῖαι τῶν μοντανιστῶν ἐκ τῶν πρωτέρων παρασκευασθεῖσαι, ἀπετέλεσαν ἰδιαιτέραν ῾Αγίαν Γραφήν ἀνωτέραν τῶν Εὐαγγελίων. Περί τό 170 μ.χ ἐν 'Ασίᾳ, συνῆλθον Σύνοδοι αἱ ὁποῖαι κατεδίκασαν καί ἀφώρισαν τόν μοντανισμόν. ῾Ο μοντανισμός διεδόθη παντοῦ καί εἰς τήν Δύσιν (Ρώμη, Γαλλία, Β. 'Αφρική). 'Εν τῇ Δύσει εὗρεν ἀπήχησιν χάριν τῶν συγ-γραμμάτων τοῦ Τερτυλλιανοῦ, ὅστις τό 207, ἔγινε μοντανιστής. Διετηρήθησαν ἐν τῇ Δύσει μέχρι τῆς στ΄ ἑκατ/ρίδος καί ἐν τῇ 'Ανατολῇ μέχρι τῆς θ΄ ἑκατ/ρίδος.

῾Η ἀντιμετώπισις τῶν βαρέων ἁμαρτημάτων ἐγένετο θέμα διαφωνιῶν καί ἐρίδων, μεταξύ 'Ιππολύτου καί Καλλίστου, ὅστις ἐζήτει νά ἐπιβάλῃ τήν ἄφεσιν τῶν βαρέων ἁμαρτημά-των εἰς ὁλόκληρον τήν Δύσιν, μέ ἀποτέλεσμα νά προκύψῃ τό 220 σχίσμα καλούμενον «σχίσμα 'Ιππολύτου». 'Εκ τοῦ γεγονότος τούτου ἀναζωογονήθησαν αἱ μοντανιστισταί ἰδέαι, καί διά τοῦ Νοβατιανοῦ  ἐγένοντο αὐστηροτέρων ἀρχῶν. Σύνοδος ἐνέκρινε τήν συγκατάβασιν τῆς 'Εκκλησίας νά δέχεται εἰς τούς κόλπους της τούς ἰσοβίως μετανοῦντας εἰς τήν ἐπιθανάτιον κλίνην καί ἀνεθεμάτισε τούς ἀντιθέτους.

Οἱ Νοβατιανοί ὠνόμαζον ἑαυτούς «καθαρούς» καί ἀνεβάπτιζον τούς ἐπανερχομένους. Τελικά περί τοῦ τρόπου ἐπισ-τροφῆς αὐτῶν εἰς τήν 'Εκλησίαν ἠσχολήθη ἡ Α΄ Οἰκ/νική Σύνοδος.

Οἱ Νοβατιανοί διετηρήθησαν μέχρι της γ΄ ἑκατ/ρίδος, ἐν δέ τῇ Μ. 'Ασίᾳ ἡνώθησαν μέ τά λείψανα τῶν Μοντανιστῶν.

῾Η διαφορά μεταξύ 'Εκκλησίας καί ὁμολογητῶν, οἱ ὁποῖοι δι' ἐπιστολῶν συνεχώρουν τά βαρέα ἁμαρτήματα, ἐπροκάλεσαν ἀντιδράσεις, καί οὕτως ἐσχηματίσθησαν σχισματικαί ὁμάδες, αἱ ὁποῖαι μέ πραγματικόν ἀρχηγόν τόν ἐν Καρχιδόνι πρεσβύτερον Ναβᾶτον, διάφορον τοῦ Ρώμης Νοβατιανοῦ, φανερός δέ ἀρχηγός, ὁ λαϊκός Φιλικίσσιμος, ὁ ὁποῖος ἐχειροτονήθη ἐν ἀπουσίᾳ τοῦ ἐπισκόπου Κυπριανοῦ, εἰς Διάκονον. Τό σχίσμα του ὠνομάσθη «σχίσμα τοῦ Φιλικισσίμου». ῾Ο Κυπριανός ἐπανελθών συνεκάλεσε Σύνοδον ἡ ὁποία ἔλαβεν ἀποφάσεις περί τῶν ἐκπεσόντων Χριστιανῶν καί ἀφώρισε τούς σχισματικούς.

῞Ετερον ζήτημα ἐτέθη τό πῶς πρέπει νά γίνεται δεκτός ὁ δεχθείς βάπτισμα αἱρετικῆς 'Εκκλησίας. Αἱ γνῶμαι διηρέθησαν διά τό βάπτισμα τῶν Μοντανιστῶν. ῾Η Ρώμη ἐδέχθη τό βάπτισμα ὡς ἔγκυρον. ῾Η Σύνοδος τῆς Καρχιδόνος τό 220 τό ἀπέρριψεν ὡς ἄκυρον, ὁμοῦ μετά τῶν γνωστικῶν καί μαρκιωνιτῶν. Τελικά τοῦ ζητήματος ἐπελήφθη ἡ Β΄ Οἰκ/νική Σύνοδος τό 381, ὁρίσασα τίνων αἱρετικῶν τό βάπτισμα εἶναι ἔγκυρον.

῾Ο 'Αλεξανδρείας Πέτρος, ἐφάνει διαλλακτικώτερος πρός τούς ἐκπεσόντας Χριστιανούς,  ἐν ἀντιθέσει πρός τόν Λυκοπόλεως τῆς Αἰγύπτου, Μελέτιον ὁ ὁποῖος ὑπεστήριζεν αὐστηράς ἀρχάς. Τούς ἐδέχετο εἰς πρόσκαιρον μετάνοιαν καί ἀπήτει πραγματικήν μεταμέλειαν καί ἔργα ἐξ αὐτῆς. ῾Ο Μελέτιος προσέδιδε μοντανιστικήν χροιάν εἰς τάς ἰδέας του, διότι ἐζήτει τό μαρτύριον, ἐν ἀντιθέσει πρός τόν Πέτρον ὅστις ἀπέφευγε, καί διά τῆς φυγῆς του ὁ Μελέτιος τόν κατηγόρει ὡς ἐκπεσόντα.

῾Ο Πέτρος καθήρεσε τόν Μελέτιον καί οὕτω προέκυψε τό λεγόμενο «Μελετιανόν σχίσμα».῾Ο Μελέτιος συλληφθείς ὑπό τῶν Ρωμαίων ὠδηγήθη εἰς Παλαιστύνην, ἔνθα τό σχίσμα του εὗρε μεγάλη διάδοσιν. Τό 311 ἐπέστρεψεν εἰς Αἴγυπτον, ὅπου τό σχίσμα του ἐπεξετάθη εἰς ὅλην τήν χώραν. 'Εχειροτόνησε ἐπισκόπους καί ὠνόμαζε τήν 'Εκκλησία των «'Εκκλησία μαρτύρων». Μετά τόν θάνατόν του οἱ ὁπαδοί του ἦλθον εἰς σχέσεις μέ τούς 'Αρειανούς.

Συνεχιζομένων τῶν ἐρίδων, ἐν Καρχιδόνι ἐνεφανίσθη ἕτερον ζήτημα. ῾Ο Καρχιδόνιος Μενσούριος ἀρχάς δ΄ ἑκατ/ρίδος καί ὁ ἀρχηδιάκονος Καικιλιανός, ἐδέχοντο ὅτι ἀντί νά ἀρνῆταί τις εἰς τά ὄργανα τῆς ἐξουσίας τήν παράδοσιν τῶν ἱερῶν βιβλίων καί κινδυνεύει νά ὑποστῇ μαρτύριον, δύναται νά ἀντικαθιστᾷ αὐτά δι' ἄλλων καί κυρίως αἱρετικῶν, καί κατε-δίκαζον τήν ἐπιζήτησιν τοῦ μαρτυρίου.

Αἱ ἰδέαι αὐταί προσέκρουον εἰς τήν αὐστηράν μερίδα, ἥτις ἐθεώρει τήν παράδοσιν τῶν ἱερῶν βιβλίων καί σκευῶν, ὡς ἔκπτωσιν ἐκ τοῦ Χριστιανισμοῦ, οἱ δέ ἐπιζητοῦντες καί ἐπιτυγχάνοντες τοῦ μαρτυρίου, ἦσαν ἄξιοι μεγαλυτέρας τιμῆς, σύμφωνα μέ τάς ἰδέας τοῦ Μοντανισμοῦ.Ἐκ τῆς μερίδος ταύτης βραδύτερον προῆλθον «οἱ περιπλανώμενοι», οἵτινες παρεκάλουν τούς διαβάτας νά τούς φονεύσουν καί ἐν ἀνάγκῃ ἐφόνευον ἑαυτούς. 'Εκ τῶν ἐρίδων τούτων ἐπῆλθε σχίσμα.

῾Η αὐστηροτέρα μερίς ὠνόμαζεν ἑαυτήν, ὡς καί οἱ μελετιανοί, «ἐκκλησία μαρτύρων». Πρωτεύων πρόσωπον ἦτο ὁ Δονᾶτος ἐπίσκοπος Μαύρων Καλυβῶν. 'Επίσκοπος τῆς ἑτέρας μερίδος, ἦτο ἕτερος Δονᾶτος ὁ Μέγας, διά τοῦ ὁποίου τό σχί-σμα ἐπεξετάθη εἰς ὁλόκληρον τήν Β. 'Αφρική, καί ἐκ τοῦ ὀνόματος τῶν δύο Δονάτων, ἔλαβε τό ὄνομα «Σχίσμα Δονατιστῶν». Διά τό σχίσμα τοῦτο συνῆλθον δύο Σύνοδοι ἐν Λατερανῷ 313 καί Ἀρελάτῃ τῆς Ν. Γαλλίας τό 414, κηρυχθεῖσαι ἀμφότεραι κατά τῶν Δονατιστῶν. Τά δύο σχίσματα με-λετιανῶν καί Δονατιστῶν, ἦσαν αἱ τελευταῖαι δραστηριότη-τες τῆς μεγάλης μοντανιστικῆς κινήσεως.

'Εν τῇ προσπαθείᾳ καταπολεμήσεως τῶν γνωστικῶν καί μαρκιανῶν, ἤρχισαν νά σχηματίζωνται «θεολογικαί τάσεις καί θεολογικαί σχολαί», δηλαδή διαπραγμάτευσις θεολογικῶν ζητημάτων ὑπό τῶν Χριστιανῶν θεολόγων, μεταξύ τῶν ὁποίων διεκρίθησαν πολλοί. Οὗτοι διεκρίνοντο οὐσιωδῶς τῶν γνωστικῶν, διότι ἔμενον πιστοί εἰς τάς πηγάς τοῦ Χριστιανι-σμοῦ, ἤτοι τήν γραπτήν καί ἄγραφον ἀποστολική παράδο-σιν. 'Εχρησιμοποίουν ὅμως καί τήν ἑλληνικήν φιλοσοφίαν καί ἐν πολλοῖς ὑπέστησαν ἐπίδρασιν αὐτῆς ἐν τῇ καταπολεμήσει τῶν γνωτικῶν καί γενικῶς τῶν ἐνθουσιαστικῶν τάσεων, ὁπως ὁ Ὠριγένης. Οὗτος γεννηθείς καί ἐκπαιδευθείς ἐν 'Αλεξανδρείᾳ, ἔζη βίον ἀσκητικόν φθάσας μέχρις αὐτοακρω-τηριασμοῦ τῆς ἀνδρότητός του. Παρ' ἐνορίαν ἐν Καισσαρείᾳ τῆς Παλαιστύνης ἐχειροτονήθη πρεσβύτερος. ῾Υπό τοῦ 'Αλεξανδρείας Δημητρίου ἐν δυσί Συνόδοις κατεδικάσθη καί καθηρέθη. 'Εγκατασταθείς ἐν Καισσαρείᾳ, ἵδρυσε θεολογική Σχολήν ἐν ᾗ ἐτηρεῖτο τὀ πρόγραμμα τῆς Στωϊκῆς καί Πλατωνικῆς Σχολῆς, ἥν καί ἀνεβίβασεν εἰς ἐπιστημονικήν θεολογίαν, χρησιμοποιῶν κυρίως τήν Πλατωνική φιλοσοφίαν, ἠθέλησε νά ἑδραιώσῃ τά καθωρισμένα καί καθωρίσῃ τά ἀκαθώριστα σημεῖα τῆς Χριστιανικῆς θρησκείας. Ἐν τῇ καταπολεμήσει τοῦ γνωστικισμοῦ καί ἐξ ἀντιδράσεως πρός αὐτόν, ὁ Ὠριγένης, ἔφθασεν εἰς ἀντιθέτους κακοδοξίας, χωρίς ν' ἀποφύγῃ καί τήν οὐσιώδη ἐπίδρασιν αὐτοῦ, ἄν καί βραδύτερον ἀπεμακρύνθη τῶν γνωστικῶν, ἔκαμεν ὅμως σαφῆ διάκρισιν τῶν ἀτομικῶν αὐτοῦ θεωριῶν ἀπό τῆς ἐκκλησιαστικῆς διδασκαλίας.

῾Ο Ὠριγένης ἐδίδασκεν ὅτι α) ἡ δημιουργία τοῦ κόσμου εἶναι ἄχρονος, προαιώνιος. Τήν ἐν χρόνῳ δημιουργία τοῦ κόσμου ἐθεώρει ἀσυμβίβαστον πρός τό ἀναλοίωτον τοῦ Θεοῦ. ῾Ο Θεός ἦτο πάνυ δημιουργός. β) Αἱ ψυχαί προϋπῆρχον. γ) ῾Η πτῶσις (βαθμιαία πτῶσις) τῶν ψυχῶν ὑπῆρξεν ἐν τῇ προϋπάρξει ταύτης. δ) ῾Η ἐνσάρκωσις τῶν ψυχῶν εἶναι τιμωρία διά τήν πτῶσιν αὐτῶν, ἐγκάθειρξις ἐν τοῖς γηῒνοις σώμασι. ῾Η ὕλη εἶναι κακόν (θεωρία γνωστικῶν) ε) Τά ἄλλα πνεύματα ἀπέκτησαν σώματα ἀνάλογα τῆς διαγωγῆς αὐτῶν (οἱ ῎Αγγελοι σώματα φωτεινά, οἱ δαίμονες ἀερώδη σκοτεινά). στ) ῾Ο Λόγος τοῦ Θεοῦ ἦτο ἡνωμένος μετά πνεύματος ἔχοντος σῶμα ὅλως καθαρόν καί φυσικόν, ὅπερ μετεβλήθη εἰς ἄνθρωπον, ἄρα δέν ἐνηνθρώπησεν ὁ Λόγος, ἀλλά τό μετ' αὐτοῦ ἡνωμένο πνεῦμα, ἐν ἀντιθέσει πρός τούς γνωστικοὐς, οἱ ὁποῖοι ἐδέχοντο τήν φαινομενικήν ἐνανθρώπησιν. Οὗτος ἠρνήθη παντελῶς ταύτην. Αἴτιον ὅλων, ὅτι ἡ ὕλη εἶναι κακόν, καί ὡς τοιοῦτον δέν ἠδύνατο ὁ Θεός νά ἑνωθῇ μετ' αὐτῆς. ζ) Τά σώματα δέν θά ἀναστηθῶσι (θεωρία γνωστικῶν), αἰτία πάλιν ὅτι ἡ ὕλη εἶναι κακόν.Τά πνεύματα θά ἐπανέλθουν πάλιν εἰς τήν προηγουμένην ἄυλον κατάστασιν.η) Τά ἀνάξια διά τήν ἐπάνοδον πνεύματα θά ὑποστῶσι μετεμψύχωσιν ἀναλόγου πρός τήν ἠθικήν αὐτῶν κατάστασιν (ἑλληνικαί καί ἀνατολικαί ἰδέαι).θ) ῾Ο ἕνας κόσμος θά διαδέχεται τόν ἄλλον διάφορος ὅμως ἀνάλογος πρός τήν ἠθικήν κατά-στασιν τῶν μετεμψυχώσεων. ι) ῞Ολα τά πνεύματα θά ἐπανέλθουν εἰς τήν πρωτέραν ἄϋλον κατάστασιν ἀκόμα καί οἱ δαίμονες (ἀποκατάστασις τῶν πάντων), ἡ αἰωνία κόλασις ἀντιβαίνει εἰς τήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ.

῾Η φιλοσοφική μέθοδος τοῦ 'Ωριγένους εὗρε μεγάλην ἀπήχησιν, κυρίως εἰς τήν Παλαιστύνη, Συρίαν, Κιλικίαν, Καπαδοκίαν. Οἱ ὁποδοί του ὠνομασθησαν «'Ωριγενισταί», οἱ ὁποῖοι βραδύτερον διηρέθησαν εἰς δύο μερίδας ἀπό τῆς γ΄ ἑκατ/ρίδος, καλούμενοι «ἰσόχριστοι» καί πρωτοκτίσται». Οἱ πρῶτοι ἐδέχοντο ἐν τῇ μελλούσῃ ζωῇ τήν ἰσότητα τῶν ἀν-θρωπίνων ψυχῶν, πρός τήν ἀνθρωπίνην ψυχή τοῦ Χριστοῦ, οἱ δεύτεροι ἐδέχοντο τήν ψυχήν τοῦ Χριστοῦ ἐξ ἀρχῆς ἀνωτέρα τῶν ἄλλων πνευμάτων ὡς οὔσης τοῦ πρώτου δημιουργήματος. Περί τοῦ θέματος τούτου ἠσχολήθη ἡ ε΄ Οἰκ/νική Σύνοδος 553, ἥτις κατεδίκασε δοξασίας τοῦ 'Ωριγένους καί τῶν ὀπαδῶν αὐτοῦ. Οὕτως ἔληξαν αἱ ὠριγενιστικαί ἔριδες.

'Εκ τῶν ἠθικῶν τάσεων τοῦ Χρστιανισμοῦ, ἀπό τοῦ Μ. Κων/ντίνου καί ἐντεῦθεν, προέκυψεν ὁ Χριστιανικός μοναχισμός, ἀρχικῶς ἐντός τῶν χριστιανικῶν κοινοτήτων καί διεκρίνετο διά τάς αὐστηράς ἐγκρατείας (ἀκτημοσύνη, ἀγαμία,νηστεία καί περισότερον προσευχήν) οἱ καλούμενοι «'Εγκρατεῖς», πρός διάκρισιν τῶν «'Εγκρατιτῶν», ὁ ὁποῖοι περιέπιπτον εἰς διαλυστικάς ἰδέας. 'Εθεώρουν ἑαυτούς ἀληθινούς Χριστιανούς ἤ ἴσους πρός τούς 'Αγγέλους καί ἐτιμῶντο ἰδιαιτέρως. Περιόδευον διδάσκοντες τόν λόγον τοῦ Θεοῦ, ἐξωμολόγουν, ἐνουθέτουν, ἐθεράπευον τούς ἀσθενεῖς. 'Εκ τούτων προῆλθον «οἱ κατά Χριστόν σαλοί». Οἱ ἐγκρατεῖς ἔζων μόνοι ἤ καί ὁμοῦ ἐν ἰδιαιτέροις οἰκίαις. 'Εθεωρεῖτο μεγαλυτέρα ἡ ἄσ-κησις, ἡ συνοίκησις μετά γυναικῶν παρθένων, ἵνα ἀσκῶνται εἰς τήν ἐγκράτειαν. Αἱ γυναῖκες αὗται ἐκλήθησαν «Συνείσακτοι».

Μέσα τῆς γ΄ ἑκατ/ρίδος, οἱ μοναχοί ἐξῆλθον τῶν πόλεων καί ἔζων εἰς ἀκατοίκητα μέρη «ἀναχωρηταί, ἐρημῖται» πρός διευκόλυνσιν τοῦ κατά τῆς ἁμαρτίας ἀγῶνος, (Μ. 'Αντώνιος, Μακάριος, 'Αμοῦν, Παχώμιος κλπ). Οὐδεμία μοναχική ἱεροτε-λεστία καί μοναχική εὐχή (ὑπόσχεσις) ὑπῆρχεν, ἦσαν ἐλεύ-θεροι νά ἐγκαταλείψωσι τόν  μοναχικόν βίον ὁσάκις ἤθελον, δέν εἶχον σχέσιν μέ τόν κλῆρον, ὡς λαϊκοί ὄντες. Μέσα τῆς δ΄ ἑκατ/ρίδος, ἱδρύθη ὑπό τοῦ Μ. Παχωμίου τό κοινοβιακόν σύστημα.

Οἱ σπουδαιότεροι τούτων, κατάλοιπα τῶν ἐγκρατῶν, ὑπέβαλον ἑαυτούς εἰς μεγάλας στερήσεις. Οὗτοι ἐνισχήθησαν, θεωρούμενοι ὅτι εἶχον Θεῖον Πνεῦμα καί Θείαν γνῶσιν, δι' αὐτό ἦλθον εἰς σύγκρουσιν μέ τόν κλῆρον καί τήν 'Εκκλη-σίαν. Τοιοῦτοι ἦσαν οἱ περί τόν ἐκ Σεβαστείας ἐπίσκοπον ταύτης Εὐστάθιον 356, οἱ λεγόμενοι «Εὐσταθιανοί»  οἱ ὁποῖοι ἐφρόνουν, ὅτι ὁ γάμος καί ἡ κρεατοφαγία καθιστᾶ ἀδύνατον τήν σωτηρίαν. Ἀπήτουν κατάργησιν τῆς ἰδιοκτησίας, ἀπέκρουον τόν ἔγγαμον κλῆρον καί τά ὑπ' αὐτῶν τελούμενα μυστήρια. Συνήρχοντο εἰς ἰδιαιτέρας θρησκευτικάς συναθροί-σεις καί ἐτέλουν τά μυστήρια. Ἀπέρριπτον τάς πρός τιμήν τῶν μαρτύρων, ἐκκλησιαστικάς συναθροίσεις, καί ἐφρόνουν ὅτι πραγματικοί ῞Αγιοι εἶναι, ὄχι οἱ δι' ὀλίγων στιγμῶν ὑποστάντες μαρτύριον. ἀλλά οἱ ἀσκηταί ἰσοβίως μαρτυροῦντες.Ἐνήστευον τάς Κυριακάς ἀντί τῶν καθωρισμένων ἡμερῶν νηστείας.Ἐναντίον τῶν Εὐσταθιανῶν, Σύνοδος ἐν Γάγγρᾳ 343 ἀφώρισε καί ἀναθεμάτισεν αὐτούς.

῞Ετεραι μοναχικαί ἀντιεκκλησιαστικαί τάσεις, ἦσαν αἱ τῶν «Μασσαλιανῶν» ἤ «Εὐχιτῶν», Χαλδαϊκή λέξις ἐκ Μεσοποταμίας, ἐμφανισθέντες τό 350, ἐν ἀντιθέσει πρός τούς «῾Υψισταρίους Εὐχίτας», οἱ ὁποῖοι ἦσαν μῖγμα ἐθνισμοῦ καί ἰουδαϊσμοῦ. Οἱ Μασσαλιανοί εἶχον ἀσκητισμόν (ἀκτημσύνην, ἀγαμίαν, νηστείαν) διέτριβον ὁμοῦ μετά γυναικῶν, χωρίς νά χωρισθῶσι τῆς 'Εκκλησίας.Περιεφρόνουν ἤ ἀπέρριπτον ἱεροτελεστίας καί τά μυστήρια, ἐν γένει τήν ἐξωτερικήν λατρείαν.Εἶχον διαρκεῖς προσευχάς (ἀδιαλείπτως προσεύχεσθαι) καί ἐνθουσιαστικούς χορούς, δι' ὅ καί «Χορευταί» ὠνομάσθησαν. Διά τῶν προσευχῶν καί χορῶν, ἐπεκράτει ἐν τῷ ἀνθρώπῳ τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καί ἐξεδιώκετο ὁ ἐκ γεννετῆς ἑκάστου ἐνυπάρχων δαίμων. Τάς μετά τό βάπτισμα τάσεις πρός τό κακόν, ἐθεώρουν ἐνεργείας τῶν πονηρῶν πνευμάτων, λόγῳ τῆς ἀτελείας τοῦ βαπτίσματος, τό ὁποῖον ἀφήρει μέν τάς προηγουμένας ἁμαρτίας, ἀλλ' ὄχι τήν ρίζαν τῆς ἁμαρτίας. Δέν εἶχον μυστήρια, ἐλάμβανον ὅμως ἐκ τῶν Χριστιανῶν, ὅπως τό βάπτισμα. 'Εφαντάζοντο ὅτι ἔβλεπον καί ἡνοῦντο με-τά τοῦ Θεοῦ καί ὅτι ἀπέκτων τήν ἱκανότητα τοῦ προφητεύειν. ῾Ο ἑνωθείς μετά τοῦ Θεοῦ δέν εἶχεν ἀνάγκην νηστείας καί τῆς ἀγαμίας.Ἀπέρριπτον τήν ἐργασίαν, συμφώνως πρός τό γραφικόν «μή ἐργάζεσθε τήν βρῶσιν τήν ἀπολυμένην» καί «Μαρία τήν ἀγαθήν μερίδα ἐξελέξατο».Ἐπορίζοντο τά πρός τό ζῆν ἐπαιτοῦντες. Κατά τῶν Μασσαλιανῶν ἐπελήφθη ἡ γ΄ Οἰκ. Σύνοδος 431, ἡ ὀποία ἀφώρισε καί ἀνεθεμάτισεν αὐτούς.

Ἀντιεκκληστικάς τάσεις εἶχον καί ἄλλοι μοναχοί, ὅτε ἡ Ἐκκλησία ἐπέφερε προσέγγισιν ἐν γένει μοναχικοῦ βίου καί κλήρου. Οἱ μοναχοί ἔλαβον ἱερατικούς βαθμούς, καί ὁ κλῆρος προσέλαβε μοναχικόν χαρακτῆρα. Πρῶτος ὁ Μ. Βασίλειος, ὥρισεν οἱ προσερχόμενοι εἰς τόν μοναχικὀν βίον, νά δίδωσι ρητήν ὁμολογίαν ἀγαμίας, θά ἐτελῆτο σχετική ἱεροτελεστία διά τῆς ὁποίας οἱ προσερχόμενοι θά ἀφιεροῦντο εἰς τόν Θεόν. Οὕτως ἔλαβον θέσιν μεταξύ λαϊκοῦ καί κλήρου, κλίνοντες περισσότερον πρός τόν κλῆρον.

῾Ο δογματικός χριστολογικός καθορισμός τῆς Χριστιανικῆς 'Εκκλησίας, εἶναι ἀποτέλεσμα τῶν νέων συνθηκῶν ἀπό τοῦ Μ. Κων/ντίνου. Προϋπῆρχον σκέψεις καί συζητήσεις περί δογματικῶν ζητημάτων, ὡς πρός τήν σχέσιν τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ πρός τόν Θεόν.Τότε ἐπαρουσιάσθη εἰς τήν 'Ανατολή μία ὁμάς ἡ ὁποία ἐδέχετο τόν Θεόν ὡς μονάδα (μοναρχίαν) καί ὡς ἕν πρόσωπον. Οὗτοι ὀνωμάσθησαν «Μοναρ-χιανοί», περί τά τέλη β΄ ἑκατ/ρίδος. Διηροῦντο εἰς δύο ὁμαδας τούς «Πατροπασχίτας» καί τούς «Υἱοθετιστάς» καί ἡ θεωρία των ἐστηρίζετο ἐπί τοῦ ὀρθοῦ λόγου.

Πρῶτος πατροπασχίτης ἀναφέρεται περί τό 180 ὁ ἐκ Σμύρνης Νοητός, ὁ ὁποῖος ἔλεγεν ὅτι «ὁ Πατήρ ἐγεννήθη καί ἀ-πέθανε». Ἀποφεύγων νά εἴπῃ ὅτι ὁ Πατήρ ἔπαθε (ἐσταυρώθη), ἔλεγεν ὅτι ὁ Θεός σαρκωθείς ἔγινε Υἱός (Θεός Πατήρ + σάρκα=Υἱός), κατά συνέπειαν ἔπαθεν ὁ Υἱός. Ἐδέχετο τήν θεότητα τοῦ 'Ιησοῦ Χριστοῦ καί ἐτόνιζεν αὐτήν.

Περί τό ἔτος 190 ὑπό τοῦ Πραξέα, εἰσήχθη ἡ «πατροπασχιτική» θεωρία εἰς τήν Ρώμην. Τό 220 ἐν Ρώμῃ ὁ ἐκ Λιβύης Σαβέλλιος, προσεχώρησεν εἰς τόν πατροπασχισμόν καί διόρθωσεν αὐτόν εἰς σύστημα. Συμπεριέλαβε καί τό ῞Αγιον Πνεῦμα, καί ἐδίδαξεν ὅτι ὁ Θεός, χάριν τῆς σωτηρίας, παρουσιάσθη διαδοχικῶς κατά τρεῖς διαφόρους τρόπους ἐνεργείας, δηλαδή τό αὐτό πρόσωπον παρουσιάσθη ὡς πατήρ κατά τήν Νομοθεσίαν τῆς Π. Διαθήκης, ὡς Υἱός ἐν τῷ 'Ιησοῦ Χριστῷ, καί ὡς ῞Αγιον Πνεῦμα ἐν τῇ 'Εκκλησίᾳ. Μετεχειρίζετο τόν ὄρον «ὁμοούσιος» ἐννοῶν «ἕν ὄν» ἤτοι «ἕν πρόσωπον». 'Εκ τοῦ τρόπου παρουσιάσεως τῆς ἐνεργείας τῶν τριῶν προσώπων ὠνομάσθησαν «Τροπικοί ἤ Σαβελλιανοί» Β΄ Οἰκ. Σύνοδος 381.

῾Ο Ἀλεξανδρείας Διονύσιος, πολεμῶν τόν Σαβελλιανισμόν, περιέπεσεν εἰς ἑταίραν αἱρετικήν διδασκαλίαν, λέγων τόν Υἱόν, ὅτι εἶναι ξένος πρός τήν οὐσίαν τοῦ Πατρός, καί ὠνόμασεν αὐτόν «ποίημα» (οὐκ ἦν πρίν γένηται). ῾Ο Ρώμης Διονύσιος πρός τόν ὁποῖον ἀπετάνθησαν ὀρθόδοξοι, κατεδίκασε τάς ἐκφράσεις ταύτας. Οὕτως ἤρχησεν ἡ «ἔρις τῶν Διονυσί-ων» ῾Ο Ρώμης Διονύσιος, κατά τῶν Σαβελλιανῶν ὑπεστήριξε τήν Τριάδα, κατά δέ τοῦ 'Αλεξανδρείας Διονυσίου, ὅτι ὁ Υἱός «ἀεί ἦν», πρός τόν ὁποῖον τελικά συνεφώνησεν ὁ 'Αλεξανδρείας.

Οἱ «υἱοθετισταί μοναρχιανοί» ἐδέχοντο τόν Θεόν ὡς μονάδα, ἀλλά ὁ 'Ιησοῦς ἦτο ἁπλῶς ἄνθρωπος θεόπνευστος καί ὅτι κατά τό βάπτισμα κατῆλθεν ἐπ' αὐτοῦ τό ῞Αγιον Πνεῦμα, ὅτε ὁ Πατήρ ἐκάλεσεν αὐτόν «Υἱόν του» (υἱοθεσία) καί κατέστησεν αὐτόν Χριστόν, ἀλλ' ἠρνοῦντο τήν θεότητά του.

Πρῶτος Υἱοθετιστής ἀναφέρεται τό 190 ὁ ἐκ Βυζαντίου ἐλθών εἰς Ρώμην «Θεοδότιος Σκητεύς» ὁ ὁποῖος ἐδίδαξε τόν Υἱοθετισμόν.῾Ο Θεοδότιος ἐδέχετο τήν ὑπερφυσικήν γέννησιν τοῦ 'Ιησοῦ Χριστοῦ, ἀλλ' ὡς ὑψηλόν ἄνθρωπον. 'Εδέχετο μό-νον τά συνοπτικά Εὐαγγέλια καί τό κατά 'Ιωάννην εἰς τό σημεῖον ὅπου ἀναφέρει «ζητεῖτέ με ἀποκτεῖναι ἄνθρωπον, ὡς ἀλήθειαν ὑμῖν λελάληκα». Οἱ ὁπαδοί του ὠνομάσθησαν «Θεοδοτιανοί». Κατηγορήθησαν δι' αὐθαίρετον κριτικήν τῆς ῾Αγίας Γραφῆς καί ἀντί τῆς ἀλληγορικῆς ἑρμηνείας μετεχειρίζοντο τήν κατά γράμμα ἑρμηνείαν. ῾Η διδασκαλία τῶν υἱοθετιστῶν διεδόθη καί εἰς τήν 'Ανατολήν περί τό 260, καί εὗρεν ὁπαδούς, σπουδαιότερος τῶν ὁποίων ἦτο ὁ 'Επίσκοπος 'Αντιοχείας «Παῦλος ὁ Σαμοσατεύς». Οὗτος διεμόρφωσε τόν μοναρχιανισμόν. 'Εδέχετο τόν Θεόν ὡς «ἕν πρόσωπον» τόν δέ Υἱόν καί τό Πνεῦμα τό ῞Αγιον, ὡς ἁπλάς ἀπροσώπους δυνάμεις, αἱ ὁποῖαι ἠδύναντο νά ταὐτισθῶσιν. ῎Εκαμεν χρῆσιν τοῦ ὀνόματος «Λόγος» καί ἐξήταζε τήν σχέσιν αὐτοῦ (τοῦ Λόγου) πρός τόν 'Ιησοῦν Χριστόν. Δέν ἐδέχετο τήν ὑπερφυσικήν γέννησιν τοῦ 'Ιησοῦ, ἀλλά κατά τό βάπτισμα ἐνήργει ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ἡ ἀπρόσωπος Θεία δύναμις (μή εἶναι τόν Υἱόν ἐ-νυπόστατον).Τήν συνάφειαν τῶν ἀπροσώπων Θείων δυνάμεων προσεδιώριζεν ὡς ἐνοίκησιν «τόν Λόγον ἐνοικήσαντα ἐν 'Ιησοῦ ἀνθρώπῳ ὄντι».Μεταξύ 'Ιησοῦ Χριστοῦ καί Θεοῦ ὑπῆρχεν ἑνότης ἀγάπης καί θελήσεως, ἐν τῇ ὁποίᾳ ὁ 'Ιησοῦς διετηρήθη καί προώδευσεν, ὥστε ἡνώθη ἀδιασπάστως μετά τοῦ Θεοῦ, οὐχί διά φυσικῆς καί πραγματικῆς, ἀλλά διά ἠθικῆς θεώσεως. Οἱ ὁπαδοί του ὠνομάσθησαν «Παυλιονίσαντες». Σύνοδοι ἐν 'Αντιοχείᾳ 264-268, καθήρεσε καί ἀφώρισε τόν Παῦλον Σαμοσατέαν.

'Εν τῇ διδασκαλίᾳ διάδοχος τοῦ Παύλου ὑπήρξεν «ὁ Λουκιανός» πρεσβύτερος, ὁ ὁποῖος βραδύτερον ἀπεδέχθη τήν ὕ-παρξιν τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου, ὡς ἰδαιτέρου προσώπου. ῾Η νέα διδασκαλία τοῦ Λουκιανοῦ ἦτο τοιαύτη  ὥστε ἐξ αὐτῆς προέ-κυψεν ὁ 'Αρειανισμός.

῾Ο ῎Αρειος μαθητής τοῦ Λουκιανοῦ ἐκ Λιβύης πρεσβύτερος, ἦτο λίαν πεπαιδευμένος, εὐσεβής καί ἀσκητικός. Διετέλεσε καί Μελιτιανός. 'Εδίδαξεν, ὅτι ὁ Υἱός εἶναι «ἀλλότριος καί ἀνόμοιος κατά πάντα τῆς τοῦ Πατρός οὐσίας, κτῖσμα ἐξ οὐκ ὄντων θελήματι τοῦ Πατρός, πρό χρόνων καί αἰώνων», ἦτο πρό τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου.

῾Ως δημιούργημα δέν ὑπῆρχε πρίν δημιουργηθῇ, ἦτο περιωρισμένης γνώσεως. Δέν ἐγίγνωσκε τελείως καί ἀκριβῶς τόν Πατέρα. Δύναται νά ὀνομασθῇ Λόγος καί Θεός (μονογενής), ἀλλά οὐχί κυριολεκτικῶς. Ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τοῦ ΄'Αρείου ὑπερρίπτετο ὁ δυναμικός μοναρχιανισμός, ἄρνησις δηλαδή τῆς Τριαδικότητος τοῦ Θεοῦ καί τῆς Θεότητος τοῦ Χριστοῦ. ῾Ο ῎Αρειος, ἑνώσας τήν διδασκαλίαν τῶν Μοναρχιανῶν καί τήν τοῦ 'Ωριγένους, ἐδέχθη δύο διαφόρους Λόγους, τόν ἐν τῷ Θεῷ ἀπρόσωπον Λόγον, καί τό κτῖσμα Λόγον. ῾Ο 'Αλεξανδρείας 'Αλέξανδρος, καθήρεσε καί ἀνεθεμάτισε τόν ῎Αρειον καί τούς ὁμόφρονας κληρικούς.Τῇ ἀπαιτήσει συμμαθητῶν τοῦ 'Αρείου ἐπισκόπων (Συλουκιανισταί), Παλαιστύνης, Συρίας καί Μ. 'Ασίας, ἵνα ἀποκαταστήσῃ τούς καθαιρεθέντας, ὁ 'Αλέξαν-δρος διά Συνόδου ἐπισκόπων Αἰγύπτου καί Λιβύης, περί τῶν 100, ἐπεκύρωσε τάς προηγουμένας ἀποφάσεις του.

῾Ο Μ. Κων/ντῖνος γενόμενος μονοκράτωρ ἐπελήφθη τοῦ ζητήματος τοῦ 'Αρείου. Συνεκάλεσε τήν Α$ Οἰκ. Σύνοδον ἐν Νικαίᾳ τό 325. ῾Η Σύνοδος συνέταξεν ὁμολογίαν πίστεως διά τῆς ὁποίας ἀπεκλείετο ἡ διδασκαλία τοῦ 'Αρείου, περιλαμβάνουσα τάς φράσεις «ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ Πατρός, γεννηθέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ Πατρί». ῾Υπό τόν ὄρον τοῦτον ἐννόουν τήν ἑνότητα τῆς οὐσίας τῶν δύο προσώπων, ἵνα ἀποφευχθῇ ἡ μορφή τῆς διθεῒας. Εἰς τό τέλος τοῦ Συμβόλου ἐτέθησαν ἀναθεματισμοί, διά τῶν ὁποίων ἀνεθεματίζοντο αἱ σπουδαιότεραι αἱρετικαί ἐκφράσεις τοῦ 'Αρείου. ῾Ο ῎Αρειος καί δύο ἐπίσκοποι τῆς Αἰγύπτου ἠρνήθησαν νά δεχθῶσι τό Σύμβολον τῆς Νικαίας καί δέν ὑπέγραψαν, καί οὕτως ὑπέπεσαν εἰς τούς ἀνεθεματισμούς τοῦ Συμβόλου, ὅτε ἐξωρίσθησαν εἰς 'Ιλλιρίαν.Μετά τήν Α΄ Οἰκ. Σύνοδον, ὁ Μ. Κωνσταντῖνος πεισθείς ἤ μεταπεισθείς, ἠθέλησε ν' ἀποκαταστήσῃ τόν ῎Αρειον, χάριν τῆς εἰρήνης, προτείνων συμβιβαστικήν πολιτικήν, ὅτι ἦτο δυνατόν νά ὑπάρξῃ 'Ορθοδοξία ἄνευ τοῦ ὅρου «ὁμοούσιος» καί «πρό πάντων τῶν αἰώνων γεγεννημένον Θεόν Λόγον». Ἀνακληθείς ὑπό τοῦ αὐτοκράτορος ὁ ῎Αρειος ἐκ τῆς ἐξορίας, ὑπέβαλεν ὁμολογίαν πίστεως χωρίς νά περιέχῃ οὐδέν χαρατηριστικόν τῆς 'Αρειανικῆς διδασκαλίας (ἐξ ἑτέρας αἰτίας κτῖσμα ἦν ποτέ καί οὐκ ἦν), ἀλλά καί οὐδεμίαν τῶν χαρακτηριστικῶν  ἐκφράσεων τῶν ὀρθοδόξων (ὁμοούσιος ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ Πατρός, πρό πάντων τῶν αἰώνων γεγεννημένων Θεόν Λόγον). Τοῦτο ὁ ῎Αρειος ἠδύνατο νά δεχθῇ ἀρειανικῶς, διότι ἐδέχετο ὅτι ὁ Υἱός ἐδημιούργησε τούς αἰώνας, ἀλλά δι' αὐτόν δέν ἐσήμαινε τήν αἰωνίαν Αὐτοῦ προΰπαρξιν, ἀλλά τήν ἀμέσως πρό τῆς δημιουργίας, καί τήν λέξιν γεγεννημένον ἠδύνατο νά ἐκλάβῃ (γίγνεσθαι ἀντί τοῦ γεννᾶσθαι), καί τόν Υἱόν ὠνόμαζε Θεόν Λόγον, οὐχί ὅμως κυριολεκτικῶς, ἀλλά ἐν μεταφορικῇ ἠθικῇ ἐννοίᾳ. Μετακληθέντες καί οἱ ἕτεροι δύο ἐπίσκοποι, ἀπεκαταστάθησαν εἰς τάς πρωτέρας θέσεις των, ὑπό ἐνδημούσης Συνόδου ἐν Νικομηδείᾳ.

Εἰς τήν συμβιβαστικήν πολιτικήν του Μ. Κων/ντίνου, ἀντέστησαν πολλοί ἀντιαρειανοί ἐπίσκοποι, ὅτε ὑπέπεσαν εἰς τήν δυσμένειαν τοῦ αὐτοκράτορος καί οὕτως ἤρχισεν ἡ ἐκτώπισις τῶν σπουδαιοτέρων ἀντιαρειανῶν ἐπισκόπων. ῾Ο Μ. 'Αθανάσιος ἐπίσκοπος 'Αλεξανδρείας ἀντέδρασε γενναίως εἰς τήν ἀποκατάστασιν τοῦ 'Αρείου.Συνεπεία τούτου ὑπό τῆς ἐν Τύρῳ συγκροτηθείσης Συνόδου ὑπό τοῦ αὐτοκράτορος, καθηρέθη ὀ Μ. 'Αθανάσιος, καί ἀπεφάσισε τήν ἀποκατάστασιν τοῦ 'Αρείου εἰς τήν ἐν 'Αλεξανδείᾳ θέσιν του.

Ἐπανελθών εἰς τήν Ἀλεξάνδρειαν καί μή γενόμενος δεκτός, παρέμεινεν ὡς ἁπλός ἰδιώτης.Τελικά διετάχθη ὁ Κων/πόλεως 'Αλέξανδρος νά δεχθῇ τόν ῎Αρειον εἰς ἐκκλησιαστικήν ἐπικοινωνίαν, ἀλλά ὁ ῎Αρειος αἰφνιδίως ἀπέθανε τό 336. Τό ἔτος 355 ἡ τῶν Μεδιολάνων Σύνοδος, κατεδίκασε τόν Μ. Ἀθανάσιον, καί οὕτως οἱ ἀρειανοί ὑπερίσχυσαν, ἀλλά διηρέθησαν καί διησπάσθησαν εἰς «Ὠριγενιστάς ἀρειανούς» καί εἰς «Συλλουκιανιστάς ἀρειανούς», μέ διαφοράς μία τῶν ὁποίων ἦτο, ὅτι οἱ Ὠριγενισταί ἀρειανοί ἐδέχοντο τόν Υἱόν «κατά πάντα ὡς ὅμοιον τοῦ Πατρός», οἵτινες βαθμηδόν διεμορφώθησαν εἰς ἰδιατέραν μερίδα τούς «ὁμοιουσιανούς». Με-τεχειρίζοντο τόν ὄρον «ὁμοιούσιος» καί ἀπέρριπτον τόν ὅρον «ὁμοούσιος», διό καί κατηγορήθησαν ὑπό της ἀντιθέτου μερίδος ἐπί «Σαβελλιανισμῷ» ῾Η Α΄ Οἰκ.Σύνοδος κατεδίκασε τήν θεωρίαν ταύτην, ἡ ὁποία ὑπό τόν ὅρον «ὁμοούσιος» ἐννόει «ἕν ὄν» καί οὐχί «ἕν πρόσωπον», ὡς ὁ Σαβέλλιος.

'Εκ τῆς διπλῆς ἐννοίας τοῦ ἐπιθέτου «ὅμοιος» (ἀπόλυτος καί σχετική), προέκυψεν ἀντίθετος ὁμάς τῶν ὁμοιουσιανῶν, οἱ «'Ανόμοιοι», δεχόμενοι τὀν Υἱόν «κατά πάντα ἀνόμοιον τοῦ Πατρός».

Ἐκ τῆς προσπαθείας συντηριτικωτέρων ἀρειανῶν νά συμβιβάσωσι τάς δύο ἀντιμαχομένας μερίδας, προέκυψεν ἑτέρα ὁμάς «Οἱ ὅμοιοι», οἱ ὁποῖοι ἐδέχοντο τόν Υἱόν ὅμοιον τοῦ Πατρός, ἀλλά ἀκαθόριστα. 'Εθεώρουν τό ζήτημα ἄλυτον καί μυστήριον, τό ὁποῖον περιέχεται ἐν τῇ ῾Αγίᾳ Γραφῇ. ῞Ενεκα τούτων ἐπρόσθετον τήν φρᾶσιν «κατά τάς Γραφάς» ἤ «ὅμοιος οὗ τήν γέννησιν οὐδείς οἶδε».

Οἱ ὅμοιοι καί ὁμοιουσιανοί, μέ τήν ἀπόλυτον σημασίαν τοῦ ὅμοιος, ἐδέχοντο ἰσότητα Υἱοῦ και Πατρός, οἱ μέν ἀορίστως οἱ δέ ρητῶς κατά τήν οὐσίαν, ἐνῶ μέ τήν σχετικήν σημασίαν, ἐδέχοντο σχετικήν ὁμοιότητα Υἱοῦ καί Πατρός.Οὕτω δέν διέφερον πολύ τῶν 'Ανομοιῶν (ἄκρα ἀρειανοί), οἱ ὁποῖοι ἐδέχοντο «ὅμοιον κατά βούλησιν».

Παλλαί τοπικαί Σύνοδοι ἐδέχοντο ἤ ἀπέρριπτον τάς ἀρειανικάς ταύτας θεωρίας, μέ ἀποτέλεσμα, οἱ ὁμοιουσιανοί νά ἑνωθῶσι μετά τῶν Ὀρθοδόξων, μέχρι τῆς τελικῆς καταδίκης τοῦ ἀρειανισμοῦ ὑπό τῆς Β΄ Οἰκ. Συνόδου το 380, ὑπό τοῦ Μ. Θεοδοσίου. ῾Η Σύνοδος ἠσχολήθη, ἐκτός ἀπό τόν ἀρειανισμόν, ἀπολλιναρισμόν, σαβελλιανισμόν, καί μέ τούς «Πνευματομάχους ἤ Μακεδονιανούς», οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἀρειανοί καί ὅπως ἐδέχοντο τόν Υἱόν ὡς κτῖσμα, ἐδέχοντο καί τό ῞Αγιον Πνεῦμα.

Τόν τρόπον διαπραγματεύσεως τοῦ χριστολογικοῦ ζητήματος, πρῶτος ὁ ἐκ Λαοδικίας καί ἐπίσκοπος ταύτης, «'Απολλινάριος» (361), ἔθεσε ὡς βάσιν τῆς λύσεως τοῦ ζητήματος τήν Πλατωνικήν θεωρίαν. Ἐδέχθη τό τρισύνθετον τοῦ ἀνθρώπου (ἐκ σώματος, ψυχῆς ἀλόγου καί ψυχῆς λογικῆς) νοῦ πνεύματος. Κατ' αὐτόν, ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ προσέλαβε σῶμα μετ' ἀλόγου ψυχῆς (σάρκα).Δέν προσέλαβε λογικήν ψυχήν (νοῦν πνεῦμα), τῆς ὁποίας τήν θέσιν κατέλαβεν ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ. ῾Ο σαρκωθείς Λόγος δέν ἔλαβεν ὁλόκληρον τήν ἀνθρωπίνη φύσιν, διότι ἐφρόνει ὅτι φύσις καί σῶμα ἦσαν ἀχώριστα. Οὕτω δεχόμενος τόν Χριστόν μέ δύο τελείας φύσεις θά ἦτο ἠναγκασμένος νά δεχθῇ Αὐτόν μέ δύο πρόσωπα, ὅτε δέν ἔγινε ἡ ἕνωσις (δύο τέλεια ἕν γενέσθαι οὐ δύναται). 'Αφαιρῶν τήν λογική ψυχή καί μή ἀποδίδων ὁλόκληρον τήν ἀνθρωπίνην φύσιν, ἐπετύγχανε τήν προσωπικήν ἕνωσιν αὐτοῦ, ἤτοι ἐν τῷ Χριστῷ ὑπάρχει ἕν πρόσωπον (μία συναίσθησις ἑαυτῇ ἕν ἐγώ). Τήν προσωπικήν ἕνωσιν ἐδέχετο μονοφυσιτι-κήν ἕνωσιν (ἕνωσιν οὐσιώδη, φυσικήν, φύσιν σύνθετον) ἤτοι ἀνάμιξιν καί ἀφομοίωσιν.Ἐδέχετο πραγματικήν μετάδοσιν ἰδιωμάτων, ἀπ' εὐθείας μεταξύ Θείας φύσεως τοῦ Λόγου καί τοῦ ἀνθρωπίνου μέρους τοῦ σαρκωθέντος Λόγου.῎Ελεγεν ὅτι ἡ Θεία φύσις ἐγεννήθη, ἔπαθε, ἀπέθανε. Το ἀνθρώπινον μέρος ἐθεώθη καί εἶναι ἄξιον προσκυνήσεως. Σύμφωνα μέ τά ἀνωτέρω, ἡ διδασκαλία αὐτή, εἶναι ἡ ἀρχή τοῦ Μονοφυσιτισμοῦ, ἀλλά τοῦτο εἶχε μείνει ἀπαρατήρητον. ῞Οτε ὅμως κατενοήθη ἡ διδασκαλία αὕτη, ὅτι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ δέν προσέλαβεν ὁλόκληρον τήν ἀνθρωπίνη φύσιν, καί ἑπομένως ἡ σωτηρία δέν εἶναι πλήρης (ἀφοῦ ἔμεινε ἔξω ἡ λογική ψυχή, ὁ νοῦς, τό πνεῦμα). ἡ Β΄ Οἰκ.Σύνοδος κατεδίκασε τόν 'Απολλιναρισμόν, καί ἀπερρίφθη ἡ δοθεῖσα αὐτή λύσις, ὅτε ἀνέλαβον αἱ δύο Θεολογικαί Σχολαί, 'Αλεξανδρείας καί 'Αντιοχείας, αἱ ὁποῖαι εὑρέθησαν ἀντίθεται καί ἀντιμέτωπαι ἀλλήλων.

῾Ο Κύριλλος 'Αλεξανδρείας (444) διέφερε τοῦ Ἀπολλιναρίου εἰς τρία σημεῖα, α) ῾Ο Θεῖος Λόγος ἐνσαρκωθείς προσέλαβεν ὁλόκληρον τήν ἀνθρωπίνην φύσιν, μείνασα «ἀνυπόστατος». Ἀφαιροῦσε καί οὗτος ἐκ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, οὐχί ποσόν τι, ἀλλά ποιόν (ἰδιότητα). β) Μετεχειρίσθη ἀπολλιναρικάς ἐκφράσεις αἱ ὁποῖαι ἠδύναντο νά θεωρηθῶσι μονοφυσιτικῶς, ὅπως «μία φύσις τοῦ Θείου Λόγου σεσαρκωμένη» καί ἑτέρας αἱ ὁποῖαι διετήρουν τήν ἀρχικήν μονοφυσιτική χροιάν, χωρίς βεβαίως νά εἶναι μονοφυσίτης, ἐννόει αὐτάς σύμφωνα πρός τάς ἰδέας αὐτοῦ, ἤτοι αἱ δύο φύσεις τοῦ Χριστοῦ καί μετά τήν ἕνωσιν ἔμεινον «ἀσυγχύτως καί ἀτρέπτως» καί δέν ἐπῆλθε μεταξύ αὐτῶν ἀνάμιξις καί ἀφομοίωσις. γ) Ἐδέχετο πραγματικήν μετάδοσιν τῶν ἰδιωμάτων τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ, μόνον ἕνεκα τῆς προσωπικῆς ἑνώσεως (τό πρόσωπον ὁ Θεῖος Λόγος). Ἐν τῷ Σταυρῷ ἔπαθε ὁ Θεῖος Λόγος (τό πρόσωπον) καί οὐχί ἡ Θεία φύσις τοῦ Λόγου (ἔπαθεν ὁ Λόγος ἀπαθῶς ἐν σαρκί), ὠνόμσε δέ τήν Μαρίαν Θεοτόκον.

Τῆς 'Αντιοχειανῆς Σχολῆς ἀντιπρόσωποι ἦσαν ὁ «Ταρσοῦ Διόδωρος» 394 καί «Θεόδωρος Μοψουεστίας» 428. Οἱ Ἀλεξανδρεῖς ἐδέχοντο ἐν Χριστῷ «ἕν πρόσωπον». Οἱ Ἀντιοχεῖς «δύο φύσεις, ἀσυγχύτους καί ἀτρέπτους, ἀνεπίδεκτοι ἀναμίξεως ὡς διάφοροι καί ἀντίθετοι, ἡ μέν παθητή ἡ δέ ἀπαθής». Κατ' ἀνάγκην ἐδέχοντο ἐν Χριστῷ δύο πρόσωπα. Καί ὁ μέν Διόδωρος ἐδέχετο δύο Υἱούς, ὁ δέ Θεόδωρος ἔλεγε καί τήν Θείαν καί τήν ἀνθρωπίνην φύσιν τελείαν. Ἐδέχετο τήν ἐλευθέραν θέλησιν τοῦ ἐν Χριστῷ ἀνθρώπου, ἐν άντιθέσει πρός τόν 'Απολλινάριον καί τόν Κύριλλον οἱ ὁποῖοι ἐντόνως ἀπέκρουον τήν ἰδέαν ταύτην, ὡς δυνατόν τοῦ ἀμαρτάνειν. Μή ὄντες Μοναρχιανοί, ἐδέχοντο τήν διδασκαλίαν αὐτῶν, ὅτι ὁ Θεῖος Λόγος ἀποτελεῖ ἰδιαίτερον πρόσωπον.Ἠρνοῦντο τήν πραγματικήν ἕνωσιν, καί κατά συνέπειαν καί τήν πραγματικήν μετάδοσιν τῶν ἰδιωμάτων τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ, θεωροῦντες ταῦτα ὡς φαινομενικάς, ὠνόμαζον δέ τήν Μαρίαν «ἀνθρωποτόκον». ῾Ο Θεῖος Λόγος δέν ἐγεννήθη, ἀλλά ἁπλῶς διῆλθε διά τῆς Παρθένου.

'Εκ τῆς 'Αντιοχειανῆς Σχολῆς προέκυψεν ὁ «Νεστοριανισμός».

῾Ο Νεστόριος πρεσβύτερος καί μοναχός, δέν εἶχεν ἀτομική διδασκαλία.῾Υπῆρξε μαθητής τοῦ Μοψουεστίας Θεοδώρου καί παρέλαβε τήν διδασκαλίαν του (δύο φύσεις, δύο πρόσωπα). Μετεχειρίζετο τήν 'Ορθόδοξον φρασεολογία (δύο φύσεις ἕν πρόσωπον). Δέν ἐννόει τόν Θεῖον Λόγον, ἀλλά τήν ἐνιαίαν πνευματικήν ἐνέργειαν δύο ἐν Χριστῷ προσώπων, τόν Θεῖον Λόγον καί τοῦ προσώπου τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως. ῾Οσάκις ἤθελεν ὀνομάσῃ τήν ἐνιαίαν ταύτην πνευματικήν ἐνέργειαν (τό φαινομενικόν πρόσωπον), μετεχειρίζετο τό ὄνομα Χριστός ἤ καί Υἱός ἐν τῇ αὐτῇ κοινῇ ἐννοίᾳ. Δέν ἐγεννήθη, ἔπαθε, ἐσαρκώθη ὁ Θεός (Θεῖος Λόγος), ἀλλά ὁ Χριστός (τό φαινο-μενικόν πρόσωπον, φαινομενική μετάδοσις ἰδιωμάτων). Συμφώνως πρός τά ἀνωτέρω, ἡ Μαρία ὠνομάζετο «Χριστοτόκος». Κατηγορήθη ὡς διδάσκων τά τοῦ Παύλου Σαμοσατέως Τό 430 διά τοπικῆς Συνόδου ἐν Ρώμῃ κατεδικάσθη. ῾Ο Νεστόριος ὑποχωρῶν ἐν μέρει ἐδέχθη τόν ὅρον «Θεοτόκος», ἀλλά μέ τήν ἐπιφύλαξιν νά ἐννοῆται σύμφωνα μέ τάς δοξασίας του (φαινομενική μετάδοσις ἰδιωμάτων, μετάδοσις ὀνόματος) ἐμμένοντος οὕτως εἰς τάς δοξασίας του. Τό ἔτος 431 ἐν 'Εφέσῳ συνεκλήθη ἡ Γ΄ Οἰκ. Σύνοδος, εἰς τήν ὁποίαν ἐκλήθη τρίς καί ὁ Νεστόριος, πλήν ἠρνήθη νά μεταβῇ. Κατεδικάσθη καί ἀνεθεματίσθη καί καθηρέθη.

῾Ετέρα Σύνοδος ἐν 'Εφέσῳ, διχασθεῖσα ἡ Γ΄ Οἰκουμενική, καθήρεσε τόν 'Αλεξανδρείας Κύριλλον. ῾Ο Θεοδόσιος προσεπάθησε νά ἐπιφέρῃ συμβιβασμόν, ἐπί τῇ βάσει ὁμολογίας τό 433, ἡ ὁποία καί προσέλαβε τήν τελικήν προσθήκη περί μεταδόσεως τῶν ἰδιωμάτων ἐν τῷ Χριστῷ. Οἱ 'Αλεξανδρεῖς ἐδέχθησαν νά μή γίνῃ λόγος περί μιᾶς φύσεως ἐν Χριστῷ μετά τήν ἕνωσιν, άλλά (δύο φύσεις), οἱ δε 'Αντιοχεῖς ἐδέχθησαν μετάδοσιν ἰδιωμάτων, ἀλλά ἀορίστως πραγματικῶν ἰδιωμάτων ἤ ἁπλῶν ὀνομάτων. Οὗτοι ἠδύναντο νά ἐννοήσωσι τοῦτο Νεστοριανικῶς, ἤτοι οὐχί Θεῖον Λόγον, ὡς ὀρθῶς ἐφρόνουν οἱ Ἀλεξανδρεῖς, ἀλλά ἐνιαίαν πνευματικήν ἐνέργειαν (δύο ἐν Χριστῷ προσώπων), ὡς ἐφρόνουν οἱ 'Αντιοχεῖς. ῞Ομως καθιερώθη ἐπισήμως τό ὄνομα «Θεοτόκος» καί ἐδέχθησαν ἀμφότεροι τήν καταδίκην τοῦ Νεστορίου. ῾Η συμβιβαστική αὕτη ὁμολογία, κατέστη ἡ ἐπίσημος δογματική ἀπόφασις (ὅρος) τῆς Γ΄ Οἰκ. Συνόδου

'Ακραῖαι ἑκατέρωθεν μερίδες ἀντέδρασαν κατά τοῦ «ὅρου». Οἱ 'Αντιοχεῖς ὑπό τοῦ «Θεοδωρήτου Κύρου» δέν ἐδέχθησαν τήν καταδίκην τοῦ Νεστορίου, ἄλλοι δέ τήν ὁλοτελῶς γενομέ-νην ἕνωσιν. Ἐκ τῆς 'Αλεξανδρεινῆς μερίδος (Συρίας, Αἰγύπτου, Κων/-πόλεως) μοναχοί ἐζήτουν τήν καταδίκην τοῦ Νεστορίου καί τοῦ Θεοδώρου Μοψουεστίας καί Θεοδώρου του Ταρσοῦ (μή ὄντες ἐν ζωῇ). Οἱ Ἀλεξανδρεῖς κατεδίκασαν τόν Θεόδωρον καί ἀπηγόρευσαν τά συγγράμματα αὐτοῦ, καί διέλυσαν τήν Νεστοριανίζουσαν Θεολογικήν Σχολήν τῆς 'Εδέσσης. Τήν θέσιν τοῦ Νεστοριανισμοῦ κατέλαβεν ἡ ἀντίθετος διδακαλία «ὁ Μονοφυσιτισμός».Τοιαῦται ίδέαι προέκυψαν ἐκ δύο μερῶν ἐκ τῆς 'Αλεξανδρεινῆς καταγωγῆς 'Απολλιναρίου καί ἐκ τῶν ἄκρων ὁπαδῶν τοῦ 'Αλεξανδρείας Κυρίλλου, κυρίως μετά τόν συμβιβασμόν αὐτῶν μετά τῶν Ἀντιοχέων, μεταξύ τῶν μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι ἔρρεπον πρός τόν μυστικισμόν, ἤτοι τήν μετά τοῦ Θεοῦ ἕνωσιν καί ἀφομοίωσιν, καί τοῦτο ἀντέβαινεν εἰς την θεωρίαν των, ὅτι ἡ ἀνθρωπίνη φύσις τοῦ Χριστοῦ δέν ἡνώθη καί ἀφομοιώθη μετά τῆς Θείας τοιαύτης.῾Ο Μονοφυσιτισμός σχετίζεται μετά τοῦ μυστικισμοῦ ἐξ οὗ καί προέκυψεν.

Εἷς τῶν Μονοφυσιτῶν μοναχῶν, ἦτο ὁ «Εὐτυχής» γνήσιος ἀντιπρόσωπος τῆς Θεολογίας τοῦ Κυρίλλου ('Αλεξαδρ. Σχολῆς). Οὗτος ἀναπτύσσων τήν διδασκαλίαν ταύτην ἐπροχώρησε πέραν ταύτης φθάσας τόν Μονοφυσιτισμόν, καταστάς ἀρχηγός τοῦ ἀμιγοῦς Μονοφυσιτισμοῦ. ῾Ο Κύριλλος ἐδέχετο τήν ἕνωσιν τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ ἀσυγχύτως καί ἀτρέπτως, ὁ δέ ὅρος τῆς Γ΄ Οἰκ. Συνόδου, ἐδέχετο τόν Χριστόν «ὁμοούσιον ἡμῖν κατά τήν ἀνθρωπότητα».

῾Ο Εὐτυχής ἀντιθέτως ἐφρόνει ὅτι «ἡ μετά τοῦ Θείου Λόγου ἕνωσις, εἶχεν ἐπακόλουθα διά τήν ἀνθρωπίνην φύσιν τοῦ Χριστοῦ τήν Θέωσιν, ἀλλά ἀπροσδιόριστα. Αἱ ἰδέαι τοῦ Εὐτυχοῦς ἐπολεμήθησαν, καί τό ἔτος 448, ὑπό τῆς ἐνδημούσης Συνόδου ἐν Κων/πόλει, κατεδικάσθη, καθηρέθη καί ἐπαύφθη τοῦ ἀξιώματος τοῦ ἡγουμένου, καίτοι ἐν τῇ Συνόδῳ ἐδέχθη ὅτι ἡ ἀνθρωπίνη φύσις τοῦ Χριστοῦ, εἶναι ὁμοούσιος ἡμῖν, ἠρνήθη ὅμως νά ἀναθεματίσῃ τά προηγούμενα φρονήματά του.Τό ἔτος 449 ὁ Αὐτοκράτωρ Θεοδόσιος ὁ Β΄ πεισθείς ὑπό ὁπαδῶν τοῦ Εὐτυχοῦς, συνεκάλεσεν ἐν Ἐφέσῳ Σύνοδον, ἐν ἧ προήδρευσεν ὁ Ἀλεξανδρείας «Διόσκουρος». Κατ' αὐτήν ἠσκήθη τρομοκρατία κατά τῶν μή Μονοφυσιτῶν καί ἡ διδασκαλία τοῦ Εὐτυχοῦς παρουσιάσθη ὡς ἑξῆς. «Δύο φύσεις πρό τῆς ἑνώσεως μία μετ' αὐτήν». Αὕτη ἀνεγνωρίσθη ὡς Ὀρθόδοξος (ἀπό τήν Σύνοδον) καί ὁ Εὐτυχής ἠθωώθη. ῾Ο Κύριλλος εἶχε τήν αὐτήν διατύπωσιν, ἀλλά προσέθετε τό «ἀσυγχύτως καί ἀτρέπτως», ἐνῶ ὁ Εὐτυχής δέν ἐδέχετο τήν ἀνθρωπίνην φύσιν  τοῦ Χριστοῦ (ὁμοούσιον ἡμῖν). ῾Ο Ρώμης Λέων ἀπέρριψε τήν Σύνοδον καλέσας αὐτήν ληστρικήν. Οἱ νέοι αὐτοκράτορες, Πουλχερία καί Μαρκιανός, τό ἔτος 451 ἐν Χαλκιδόνι συνεκρότησαν τήν Δ΄ Οἰκ. Σύνοδον. Αὕτη ἐπανέφερεν ἐν ἰσχύει τάς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου τοῦ 448 (ἐνδημ. Σύνοδος Κων/πόλεως.), ἤτοι τήν καθαίρεσιν καί ἀνεθεματισμόν τοῦ Εὐτυχοῦς, καί καθήρεσε τόν 'Αλεξανδρείας Διόσκουρον. 'Αμφότεροι δέ ἐξωρίσθησαν.῾Ο τελικός ῞Ορος τῆς Δ΄ Οἰκ. Συνόδου, ἦτο «εἷς καί ὁ αὐτός Χριστός, ἐν δύο φύσεσιν ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως, ἀδιαιρέτως, ἀχωρίστως καί εἰς ἕν πρόσωπον καί μίαν ὑπόστασιν, ἕνα καί τόν αὐτόν Υἱόν  καί μονογενῆ, τόν Θεόν Λόγον».

Μετά τάς ἀποφάσεις τῆς Δ΄ Οἰκ. Συνόδου, οἱ μεταχειριζόμενοι τήν φρᾶσιν «μία φύσις» καί οἱ ἔχοντες τό «ἀσυγχύτως καί ἀτρέπτως» (Κυρίλλου) θεωροῦνται μετριοπαθεῖς μονοφυσίται ὁπαδοί τοῦ Εὐτυχοῦς.

Κατά τῆς Δ΄ Οἰκ. Συνόδου ἀντέδρασαν μονοφυσίται τῆς Αἰγύπτου καί Συρίας καί διώρισαν μονοφυσίτας ἐπισκόπους, κατηγοροῦντες τήν Σύνοδον Νεστοριανίζουσαν.

Τό ἔτος 482, ὁ αὐτοκράτωρ Ζήνων, ἠκολούθη ἑνωτικήν πολιτικήν, ἐκδώσας τό «῾Ενωτικόν», ἐν ἀντιθέσει πρός τόν Βασιλίσκον, ὁ ὁποῖος τό 476 εἶχεν ἐκδώσει τό «Ἐγκύκλιον», διά τοῦ ὁποίου ἐπέβαλε τόν Μονοφυσιτισμόν.

Διά τοῦ ἑνωτικοῦ κατεδικάζετο ὁ Νεστόριος καί ὁ Εὐτυχής, καί ὡρίζετο τό ζήτημα τῆς ἑνώσεως τῶν δύο φύσεων ἐν Χριστῷ, χωρίς νά γίνεται λόγος περί μιᾶς ἤ δύο φύσεων μετά τήν ἕνωσιν, καί νά μή ἰσχύῃ πᾶν ὅ,τι ἀντίθετον ἐν Χαλκιδόνι ἐθεσπίσθη (Δ΄ Οἰκ. Σύνοδος) ἤ ἀλλοῦ. Τό ῾Ενωτικόν τό ὑπέγραψεν ὁ Κων/πόλεως Ἀκάκιος, Ἀλεξανδρείας, Ἀντιοχείας καί ῾Ιεροσολήμων. Κατά τοῦ ῾Ενωτικοῦ, ἀντέδρασαν ὁπαδοί τῆς Δ΄ Οἰκ. Συνόδου καί πολλοί τῶν μονοφυσιτῶν διά τήν διδομένη συμβιβαστικήν λύσιν. Οἱ Μονοφυσίται τῆς 'Αλεξανδρείας ἀπεσπάσθησαν καί βραδύτερον ὠνομάσθησαν «'Ακέφαλοι», ὡς μή ἔχοντες ἐπίσκοπον.

Οἱ Ὀρθόδοξοι Αἰγύπτου καί Κων/πόλεως, ἀπετάνθησαν εἰς τόν Ρώμης Φίλικα Γ΄, ὁ ὁποῖος διά δύο Συνόδων τό 484 καί 485, καθήρεσε καί ἀφώρισε τούς ὑπογράψαντας τό ῾Ενωτικόν. Συνεπείᾳ τούτου ἐγεννήθη σχίσμα ἀποκληθέν «Σχίσμα 'Ακακιανόν».Κατά τήν ἐπί τριακονταπενταετίαν διάρκειαν τοῦ 'Ακακιανοῦ σχίσματος, ὁ Μονοφυσιτισμός μετεδόθη εἰς 'Αντιόχειαν ἀφ' ἑνός, ἀφ' ἑτέρου δέ προεκλήθη ἡ «Θεοπασχητική ἔρις». ῾Ο Αὐτοκράτωρ 'Αναστάσιος (491-518), ἐπέτρεψε φανερωτέραν ἐγκατάλειψιν τῆς Δ΄ Οἰκ. Συνόδου κατά τό ῾Ενωτικόν. Τό ἔτος 512 ὁ Μονοφυσίτης «Σεβῆρος» ἐπίσκοπος 'Αντιοχείας, ὁπαδός τοῦ Πέτρου Γναφέως, μετέφε-ρεν εἰς Κων/πολιν τόν Μονοφυσιτισμόν (508-511), προσθέσας εἰς τό τέλος τοῦ Τρισαγίου ῾Υμνου ἐλέησον ἡμᾶς, τήν φρᾶσιν «ὁ Σταυρωθείς δι' ἡμᾶς». Τοῦτο τό ἐνέκρινεν ὁ Αὐτοκράτωρ 'Αναστάσιος.

῾Η φρᾶσις αὐτή ἦτο δυνατόν νά ἐννοηθῇ ὀρθόδόξως, ὅτι δηλαδή ἐσήμαινε μετάδοσιν ἰδωμάτων τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ, ἕνεκα τῆς προσωπικῆς αὐτοῦ ἑνώσεως, ἀλλ' ὡς ἐκ τῆς προελεύσεως, εἶχε Μονοφυσιτικόν νόημα, ἤτοι ἀφομοίω-σιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Χριστοῦ, καί ἑπομένως Θεο-πασχητικόν νόημα, ὅτι ἐπί τοῦ Σταυροῦ ἔπαθεν ἡ Θεία φύσις. Κατά τῆς Θεοπασχητικῆς θεωρίας, ἐξηγέρθησαν λαϊ-κοί καί μοναχοί ὁπαδοί τῆς Δ΄ Οἰκ. Συνόδου, ἀλλά μερικοί ἐκ τούτων ἐδέχοντο καί τό ῾Ενωτικόν.

῾Ο Αὐτοκράτωρ 'Αναστάσιος, ἦλθεν εἰς διαπραγματεύσεις μετά τοῦ Ρώμης «῾Ορσμίδα» τό 513, ὁ ὁποῖος ἐζήτησεν οἱ ἐπίσκοποι τῆς 'Ανατολῆς νά ὑπογράψωσι παπικόν λίβελλον, (ἑπόμενοι ἐν πᾶσι τοῦ ἀποστολικοῦ θρόνου, καί κηρύττοντες αὐτῷ πάσας τάς διατάξεις), ἀναθεματίσουν Νεστόριον, Εὐτυχῆ καί μονοφυσίτας ἐπισκόπους. ῾Ο λίβελλος ὑπεγράφη τό 519 ὑπό τοῦ Πατριάρχου 'Ιωάννου τοῦ Β΄. Οὕτως ἀπεκατεστά-θησαν αἱ σχέσεις τῶν δύο 'Εκκλησιῶν.

Οἱ Μονοφυσίται κατηγόρουν τήν Δ΄ Οἰκ. Σύνοδον, ὡς Νεστοριανίζουσα, διότι κατ' αὐτούς ἡ φρᾶσις «ἐν δύο φύσει», κατέστησε προβληματικήν  τήν προσωπικήν ἕνωσιν τοῦ Χριστοῦ. Τοῦτο εἶχεν ἀπορρίψει ἡ 'Εκλησία, ὡς καθωρίσασα τήν σχέσιν φύσις καί πρόσωπον καί ἐπειδή αὕτη (Σύνοδος) ἀπεκατέστησε τούς Νεστοριανίζοντας 'Ιβάν καί Θεοδώρητον, ἀφοῦ βεβαίως πρῶτα  ἀνεθεμάτισαν τόν Νεστόριον. ῾Ο 'Ιουστιανός ἀπήλλαξε τήν Δ΄ Οἰκ. Σύνοδον  ἐκ τῶν δύο τούτων κατηγοριῶν, ἀλλά τό ἔτος 533 διά διατάγματος ἐπέβαλε τήν Θεοπασχητικήν φρᾶσιν, ὑπό νέαν μορφήν, καί νόημα προ-σθέσας τήν λέξιν «σαρκί» (τόν ἕνα τῆς Τριάδος πεπονθέναι σαρκί). Τοῦτο προὐκάλεσεν ἀντίδρασιν ἐν Κων/πόλει καί Ρώ-μῃ, ὡς ἀποτελοῦσα ἀνανέωσιν  τῆς προηγηθείσης  Θεοπασχητικῆς ἔριδος 519-533). Οἱ Μονοφυσίται ἐνέμενον εἰς τήν ἀπόφασίν των.

῾Ο 'Ιουστινιανός ἐξέδωσε νέον διάταγμα τό 664, διά τοῦ ὁποίου ἐπέβαλε τόν «'Αφθαρτοδοκητισμόν» διδασκαλία διατυπωθεῖσαν ἐν Αἰγύπτῳ ὑπό τοῦ Μονοφυσίτου «'Ιουλιανοῦ ἐπισκόπου 'Αλικαρνασοῦ. ῾Ο Εὐτυχής ἀρχηγός τοῦ μονοφυσιτισμοῦ ἐδίδαξεν, ὅτι ἐθεώθη ἡ ἀνθρωπίνη φύσις τοῦ Χρι-στοῦ, ἀλλά ἀορίστως χωρίς νά προσδιορίσῃ τήν θέσιν ταύτην.

῾Ο 'Ιουλιανός ἐδίδαξεν ὅτι τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ἀπό τήν σύλληψιν καί γέννησιν ἀπηλλάγη τῆς φθορᾶς καί τῶν ἀδιαβλήτων παθῶν καί μόνον «κατ' οἰκονομίαν καί κατά χάριν» ἐφαίνετο ὑποκείμενος εἰς αὐτά. Οἱ ὁποδοί του ὠνομάσθησαν «'Αφθαρτοδοκῆται» καί δέν ἐδέχοντο πλήρη θεώσιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Χριστοῦ. Μερικοί τούτων ὑπό τόν «'Αμμώνιον» ἐπροχώρησαν περισσότερον διδάσκοντες ὅτι «τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, δέν ἦτο ἁπλῶς ἄφθαρτον, ἀλλά καί ἄκτιστον, ἄϋλον ὡς Θείαν οὐσία». Οὗτοι ὠνομάσθησαν «'Ακτιστῆται», ἐν ἀντιθέσει πρός τούς 'Αφθαρτοδοκήτας, ὁ Μονοφυσίτης 'Αντιοχείας Σεβῆρος, ἐδέχετο ὅτι «τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ἀπηλλάγη τῆς φθορᾶς καί τῶν φυσικῶν ἀναγκῶν, μόνον μετά τήν 'Ανάστασιν». Μέχρι τότε ἦτο ὡς τό ἡμέτερον. Οἱ ὁποδοί αὐτοῦ ὠνομάσθησαν «Σεβηριανοί», ἦσαν μετριοπαθεῖς μονοφυσίται, ὠμίλουν περί μιᾶς φύσεως ἐν τῷ Χριστῷ μετά τήν ἕνωσιν καί ἐδέχοντο τό ἀσυγχύτως καί ἀτρέπτως. Οἱ 'Αφθαρτοδοκῆται, ἦσαν ἄκροι μονοφυσίται καί οἱ ἀκτιστῆται ἀκρότατοι. ῾Ο Μονοφυσιτισμός ἤρχισε νά ἐκπίπτῃ συνεπείᾳ τῶν διωγμῶν τό 518 ἐν Συρίᾳ καί τό 538 ἐν Αἰγύπτῳ. ῾Ο Μονοφυσίτης ἀσκητής «'Ιάκωβος», προστατευόμενος ὑπό τῆς Αὐτοκρατείρας Θεοδώρας, ἐχειροτονήθη ἐπίσκοπος (543-578), ὡς δραστήριος ἤρχισε νά ἀναζωογονήσῃ τόν Μονοφυσιτισμόν εἰς Συρίαν καί Αἵγυπτον, χειροτονήσας ἐπισκό-πους Μονοφυσίτας. Οἱ ὁποδοί του ὠνομάσθησαν «'Ιακωβῖται» ἐνῶ τῆς Αἰγύπτου «Κόπται» καί τῆς Συρίας «Μελχῖται» ὡς ἔχοντες τήν ὁμολογίαν τοῦ Αὐτοκράτορος τοῦ Βυζαντίου.

Οἱ Μονοφυσῖται ἐδέχοντο τήν θέωσιν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Χριστοῦ, ἐδέχοντο ἐν αὐτῷ μία θέλησιν καί μίαν ἐνέργεια (τήν Θείαν). Ἐκ τούτων προέκυψε τό ζήτημα τοῦ «Μονοθελητισμοῦ» καί «Μονοεργητισμοῦ» περί τό ἔτος 600 ἐν Ἀλεξανδρείᾳ παρουσίασαν εἰδικάς μονοθελητικάς καί μονοεργητικάς ἰδέας.

῾Ο Κων/πόλεως «Σέργιος», διαπργματευθείς μέ τούς κύκλους τούτους τῆς 'Αλεξανδρείας, συνεδύασε τόν Μονοθελητισμόν καί Μονοεργητισμόν, μέ τάς ἀποφάσεις τῆς Δ΄ Οἰκ. Συνόδου. Κατ' αὐτόν, ὁ Χριστός εἶχε δύο φύσεις, ἕν πρόσωπον, μίαν θέλησιν καί ἐνέργειαν (Θεανδρικόν). Τήν μίαν θέλησιν καί ἐνέργειαν τήν ἀπέδιδεν εἰς τό ἕν πρόσωπον (Θεῖος Λόγος). 'Αλλά ἐγεννᾶτο τό ἄτοπον, ὁ Θεῖος Λόγος κατ' ἀνάγκην, εἶχεν ἀνθρωπίνας ἐπιθυμίας καί ἐπί μέρους ἀνθρωπίνας ἐνεργείας.

Κατά τῶν ἀνωτέρω ἀντέδρασεν ὁ ῾Ιεροσολήμων «Σοφρώνιος» τό 634. Κατ' αὐτόν ἡ ἐνέργεια εἶναι ἱκανότης τῆς φύσεως, καί ἐπειδή ἐν τῷ Χριστῷ ὑπῆρχον δύο φύσεις, ὑπῆρχον καί δύο ἐνέργειαι. ῾Εκάστη φύσις ἐνεργεῖ τά ἑαυτῆς, ἐν κοινωνίᾳ μετά τῆς ἄλλης. ῾Ο Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁσάκις ἤθελεν ἔδιδεν εἰς τήν ἀνθρωπίνην φύσιν «καιρόν» νά πράττῃ τά ἑαυτῆς, τά ὁποῖα ἦσαν μέν ἑκούσια, ἀλλά ἐγένοντο κατά φυσικόν τρόπον ἕνεκα ὅμως τῆς προσωπικῆς ἑνώσεως αὐτοῦ, μετεδίδοντο εἰς τόν Θεῖον Λόγον, ἑκουσίως κατά τρόπον φυ-σικόν συγχρόνως καί ὑπερφυσικόν. 'Επρόκειτο περί τῆς μετα-δόσεως τῶν ἰδιωμάτων τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ.

῾Ο Κων/πόλεως Σέργιος, ἐν συμφωνίᾳ μετά τοῦ Ρώμης 'Ονωρίου, ἐγκατέλειψαν τήν μίαν ἐνέργειαν καί περιωρίσθησαν εἰς μίαν θέλησιν. Οὕτω προέκυψεν ἡ «῎Εκθεσις» τοῦ Αὐτοκράτορος ῾Ηρακλείου τό 638, διάταγμα ὁμολογίας πίστεως ἐπιβάλλον τόν Μονοθελητισμόν.῾Η ἔκθεσις ἐγένετο δεκτή ὑπό τῶν ὑπολοίπων Πατριαρχῶν. ῾Η Δύσις ἀντέστη καί ἐδη-μιουργήθησαν δύο κέντρα ἀντιδράσεως, τῆς Ρώμης καί Β. 'Αφρικῆς, ὑπό φυγόντων μοναχῶν πολεμίων τοῦ Μονοθελητισμοῦ. Σύνοδος ἐν Ρώμῃ τό 641 καί 'Αφρικῇ τό 646 κατεδίκασαν τόν Μονοθελητισμόν. Ψυχή τῆς ὅλης κινήσεως ἦτο ὁ ἐκ Κων/πόλεως «Μάξιμος ὁ ῾Ομολογητής».

῾Ο Κώνστας ὁ Β΄ ἔγγονος τοῦ ῾Ηρακλείου, παραμέρισε τήν «ἔκθεσιν», καί ἐξέδωκε τόν «Τύπον» διά τοῦ ὁποίου ἀπηγο-ρεύετο νά γίνεται λόγος περί μιᾶς ἤ δύο θελήσεων.Τοῦτο ἐθεωρήθη ὡς εὐνοοῦν τόν Μονοθελητισμόν, δι' αὐτό ὁ Ρώμης Μαρτῖνος Α΄ τό 649 ἐν Λατερανῷ, συνεκάλεσε Σύνοδον ἡ ὁποῖα κατεδίκασε τόν Μονοθελητισμόν καί τούς Μονοθελητάς Πατριάρχας (Σέργιον, Πύρρον καί Παῦλον). Οὕτω νέο σχίσμα προέκυψε μεταξύ Δυτικῆς καί 'Ανατολικῆς 'Εκκλησίας, τό τρίτον μετά τό 'Ακακιανόν σχίσμα. ῾Ο Μαρτῖνος κατά διαταγήν τοῦ Κώνσταντος τό 657, συνελλήφθη ἐν Ρώμῃ καί κλινήρης ὤν μετήχθη εἰς Κων/πολιν, ὅπου κατεδικά-σθη, καθηρέθη καί ἐξωρίσθη εἰς Χερσῶνα. ῾Ο Κων/πόλεως Πέτρος (654-666), ἐπεδίωξε δογματικόν συμβιβασμόν, δεχόμε-νος ὅτι ἐν Χριστῷ, ὑπάρχουσι δύο θελήσεις ἕνεκα τῆς διακρίσεως τῶν δύο φύσεων καί μία θέλησις, ἕνεκα τῆς προσωπι-κῆς ἑνώσεως. Τό 655 ὡδήγησαν καί τόν Μάξιμον  τόν ῾Ομολογητήν δέσμιον εἰς Κων/πολιν, ὁ ὁποῖος ἀπέκρουσε τήν διδασκαλία ταύτην, ὡς διδάσκουσα τρεῖς θελήσεις ἐν τῷ Χρι-στῷ. 'Εξωρίσθη καί οὗτος ἐν Λαζίῳ. ῾Ο Μαρτῖνος καί ὁ Μάξι-μος ἀπέθανον ἐν ἐξορίᾳ τό  655 καί 662 ἀντιστοίχως.

῾Ο Αὐτοκράτωρ Κων/πόλεως «Πωγωνᾶτος» τό 668, ἐζήτησε τήν σύγκλησιν  ἐκκλησιαστικοῦ συνεδρίου. Ἀντ' αὐτοῦ συνεκροτήθη τό ἔτος 681 ἐν Κων/πόλει ἡ ΣΤ΄ Οἰκ. Σύνοδος, ἡ ὁποία καθήρεσε τόν 'Αντιοχείας Μακάριον, ὡς Μονοθελητήν, ἀνεθεμάτισε τούς ἀποθανόντας Μονοθελητάς ἐπισκόπους.

῾Ως βασις τῆς δογματικῆς διδασκαλίας ὑπό τῆς Συνόδου, ἐτέθη ἡ Θεολογία τοῦ Μαξίμου τοῦ ῾Ομολογητοῦ. ῾Ο ῎Ορος δέχεται ἐν τῷ Χριστῷ «δύο φυσικάς ἐνεργείας καί δύο φυσικά θελήματα, καί ὑποτασσόμενον τῷ Θείῳ αὐτοῦ καί πανσθενεῖ θελήματι» ῾Ο Αὐτοκράτωρ ὑπέγραψε τόν ῞Ορον καί ἐπεκύρωσε τάς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου.

῾Η σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ἐξαρτᾶται ἐκ δύο παραγόντων α) τῆς Θείας Χάριτος καί β) τῆς ἐλευθέρας θελήσεως τοῦ ἀνθρώπου. ῾Ο Αὐγουστῖνος ἐπίσκοπος ῾Ιππῶτος, ἦτο Μανιχα-ϊστής. 'Εγκατέλειψε τόν Μανιχαϊσμόν καί ἐνίσχυσε τόν Θεῖον παράγοντα, μέχρις ἀποδοχῆς τοῦ ἀπολύτου προορισμοῦ, ἐφ' ὅσον ὅλοι δέν σώζωνται, καί πλήρους ἀνικανότητος τῆς ἐλευθέρας θελήσεως τοῦ ἀνθρώπου πρός τό ἀγαθόν. 'Αντιθέτως ἐν τῇ 'Ανατολῇ ἐτονίζετο ὁ ἀνθρώπινος παράγων, ἡ ἐλευθέρα θέλησις τοῦ ἀνθρὠπου διά τήν σωτηρίαν αὐτοῦ. Μάλιστα ὁ Μοψουεστίας Θεόδωρος, ἐδέχετο καί τόν ἐν Χριστῷ ἄνθρωπον, ἔχοντα ἐλευθέραν θέλησιν. Περί τό 400, ὁ Βρετανός μοναχός «Πελάγιος», ἐγνώριζε τάς διδασκαλίας τοῦ Μοψουεστίας, καί ἐδέχετο, ὅτι τό προπατορικόν ἁμάρτημα περιωρίσθη εἰς αὐτούς καί δέν ἐπέδρασεν ἐπί τῶν ἀπογόνων των, εἰμή ὡς κακόν παράδειγμα. ῾Ο ἄνθρωπος ἔχει τάς πρός σωτηρίαν δυνάμεις, καί ἡ Θεία Χάρις παρέχεται εἰς ὅλους, μή ὑπαρχούσης προπατορικῆς ἁμαρτίας. Τό βάπτισμα παρέχει ἄφεσιν ἀτομικῶν ἁμαρτιῶν. Δέν ὑπάρχει ἀπόλυτος προο-ρισμός, καί ἡ σωτηρία ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς ἐλευθέρας θελήσεως τοῦ ἀνθρώπου. Μαθητής του ὑπῆρξεν ὁ δικηγόρος «Καιλέστιος» ἐκκεντρικώτερος τοῦ Πελαγίου, ὁ ὁποῖος ἰσχυρίζετο, ὅτι ὁ 'Αδάμ ἦτο θνητός ἐκ φύσεως καί ἠρνῆτο τήν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν διά τοῦ νηπιοβαπτισμοῦ. Κατεδικάσθη ὑπό τῆς Συνόδου τῆς Καρχηδόνος τό 411. ῾Ετέρα Σύνοδος ἐν Λύδ-δᾳ τῆς Παλαιστίνης τό 415, ἠσχολήθη μέ τόν Παλαγιανισμόν καί ἠθώωσε τόν Πελάγιον. Τῇ προσκλήσει ἐπισκόπου τῆς Β. 'Αφρικῆς, ὁ τῆς Δύσεως Αὐτοκράτωρ 'Ονώριος, ἐξέδωσε δύο διατάγματα τό 418 καί 419, διά τῶν ὁποίων κατεδικάζετο ὁ Πελαγιανισμός καί διετάσσετο ἐξορία τῶν δύο ἀρχηγῶν Πελαγίου καί Καιλεστίου καί τῶν ὁπαδῶν αὐτῶν.

῾Η Σχολή τῶν «Μασσαλιανῶν» τῆς ὁποίας προῒστατο ὁ »Κασσιανός» τό 435 ἐμετρίασε τόν Πελαγιανισμόν καί κατέδειξε τήν μεταξύ τοῦ Παλαγιανισμοῦ καί Νεστοριανισμοῦ ὑπάρχουσα συγγένειαν. ῾Η διδασκαλία αὕτη ὠνομάσθη «῾Ημιπελαγιανισμός». ῾Η διδασκαλία αὕτη εὑρίσκετο εἰς τό μέ-σον τῶν δύο ἀντιθέτων διδασκαλιῶν τοῦ Πελαγίου καί τοῦ Αὐγουστίνου. 'Εδέχετο ἁπλήν ἐξασθένησιν τῶν ἀνθρωπίνων δυνάμεων, μετά τήν πτῶσιν τοῦ 'Αδάμ, ἐν τῇ σωτηρίᾳ, πραγματικήν συνεργασίαν ἀνθρωπίνης θελήσεως καί Θείας Χάριτος καί ἄλλοτε μέν κάνει ἀρχήν ἡ Θεία Χάρις ἄλλοτε δέ ἡ ἀνθρωπίνη θέλησις. Τό ἔτος 529 ἐν 'Αραουσίῳ, συνεκλήθη Σύνοδος ἡ ὁποία ἀπέρριψε τό κακόν προορισμόν καί τόν ῾Ημιπελαγισμόν.

Μέσα τῆς Ζ΄ ἑκατ/ρίδος, ἐν 'Αρμενίᾳ παρουσιάσθησαν οἱ «Παυλικιανοί» οἱ ὁποῖοι προέκυψαν ἐκ τῶν Μαρκιωνιτῶν καί Μασσαλιανῶν. Οἱ Παυλιανικοί μέ τούς Μαρκιωνίτας, εἶχον κοινόν διαλυσμόν. 'Εδέχοντο δύο Θεούς (ἀγαθόν καί κακόν) καί διέκρινον δημιουργόν τοῦ ἀοράτου καί δημιουργόν τοῦ ὁρατοῦ κόσμου. ῾Ο Διαλυσμός εἶχε τρία ἐπακόλουθα α) Δοκι-τισμόν (φαινομενικήν ἐνανθρώπησιν τοῦ Χριστοῦ) β) ἀντιου-δαϊσμόν καί γ) ἀσκητισμόν. Οἱ Παυλιανοί, ὡς Δοκητισταί, ἐ-δέχοντο ὅτι ὁ ἀγαθός Θεός, ἄγνωστος εἰς τούς ἀνθρώπους, ἀπεκαλύφθη εἰς αὐτούς ὑπό τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος προκύψας ἐκ τῆς Οὐρανίου ῾Ιερουσαλήμ, ὡς Μητρός, εἶχε φαινομενικόν σῶμα. Προσεποιοῦντο ὅτι ἐτίμων τήν Θεοτόκον Μαρίαν τήν ὁποίαν ὠνόμαζον «Χριστοτόκον», καί ἐννόουν ἀντί αὐτῆς τήν ἄνω ῾Ιερουσαλήμ, εἰς ἥν εἰσῆλθε καί ἐξῆλθεν ὁ Κύριος. ῾Ως ἀντιουδαϊσταί, ἐδέχοντο, ὅτι ὁ κακός Θεός, δημιουργός τοῦ ὁρατοῦ κόσμου, εἶναι Θεός τῆς Π. Διαθήκης, τήν ὁποίαν ἀπέρριπτον. 'Εκ τῆς Κ. Διαθήκης ἀπέρριπτον ὅσα ἐθεώρουν 'Ιουδαῒζοντα. 'Εδέχοντο τά τέσσαρα (4) Εὐαγγέλια καί δέκα πέντε (15) ἐπιστολάς τοῦ 'Αποστόλου Παύλου. 'Εν ἀντιθέσει πρός τούς Μαρκιωνίτας, οἱ ὁποῖοι εἶχον ἀσκητισμόν, οὗτοι δέν εἶχον διότι ἀπέρριπτον τήν ἀγαμίαν καί τάς νηστείας. Εἶχον ὅμως αὐστηρόν ἠθικόν βίον. Μέ τούς Μασσαλιανούς, εἶχον κοινόν, ὅτι ἀπέρριπτον τήν ἐξωτερικήν Θείαν λατρείαν, ἱεροτελεστίας, μυστήρια, Θείαν Εὐχαριστίαν καί τό βάπτι-σμα. ῾Η διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ, ἦτο καί Θεία Εὐχαριστία καί βάπτισμα. 'Απέρριπτον τάς εἰκόνας, ἁγίους καί τά λείψανα αὐτῶν, τήν Θεοτόκον, τούς Ναούς καί τόν μοναχικόν βίον. Οὕτως ἤρχισεν ἡ περίοδος τῆς εἰκονομαχίας.

Τό ἔτος 730 ὁ Αὐτοκράτωρ Λέων ὁ Γ΄ ἐξέδωσε διάταγμα κατόπιν ἀποφάσεως τοῦ συμβουλίου τοῦ στέμματος, διά τοῦ ὁποίου διετάσσετο ἡ καταστροφή τῶν εἰκόνων. Τό ἔτος 754, ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Κοπρώνυνος, συνεκάλεσε Σύνοδον ἐν Χαλκηδόνι, ἡ ὁποία κατεδίκασε τήν προσκύνησιν τῶν εἰκόνων, ὡς Νεστοριανικήν καί Μονοφυσιτικήν αἵρεσιν, καί ἀνεθεμάτισε τούς ἀποθανότας εἰκονοφίλους. Δέν υἱοθέτησεν ὅμως τάς περί τῶν ῾Αγίων καί τῆς Θεοτόκου αἱρετικάς δοξασίας τοῦ Αὐτοκράτορος. Κυρίως ἐπρόκειτο περί τῆς εἰκόνος τοῦ Χριστοῦ. Αὕτη, ἤ ἀποσπᾶ καί εἰκονίζει μόνον τήν ἀνθρωπί-νην φύσιν τοῦ Χριστοῦ (Νεστοριανισμός), ἤ εἰκονίζει καί συγχέει ἀμφοτέρας (Μονοφυσιτισμός). ῾Η ἀντίδρασις κατά τῆς εἰκονομαχίας, ἐπαρουσιάσθη μεταξύ τῶν μοναχῶν ἐντός τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, ἐναντίων τῶν ὁποίων ἐλήφθησαν αὐστηρά μέτρα. 'Αντίδρασις ἐπαρουσιάσθη καί εἰς τήν 'Ανα-τολήν καί τήν Δύσιν, (Πατριάρχαι ῾Ιεροσολύμων, 'Αντιοχείας, 'Αλεξανδρείας, Ρώμης).῾Ο Ρώμης τό ἔτος 769 ἐν Λατερανῷ, συνεκάλεσε Σύνοδον, ἡ ὁποία ἀναθεμάτισε τήν εἰκονομαχικήν Σύνοδον τοῦ 754, καί ἀνεγνώρισε τήν προσκύνησιν τῶν εἰκόνων. Τό ἔτος 787 ἐν Νικαίᾳ, ἡ Αὐτοκράτειρα Εἰρήνη, συνεκάλεσε τήν Ζ$ Οἰκ. Σύνοδον, ἡ ὁποία κατεδίκασε τάς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου τοῦ 754, καί ἐθέσπισε τήν τιμητικήν προσκύνησιν τῶν εἰκόνων, διέκρινε δέ αὐτήν τῆς λατρείας καί ἐδέχθη αὐτήν ὡς ἀναφερομένην εἰς τό πρωτότυπον.

῾Η Αὐτοκράτειρα Εἰρήνη καί ὁ υἱός αὐτῆς Κωνσταντῖνος, ὑπέγραψε τόν ῎Ορον τῆς Συνόδου. Τό ἔτος 813, ἀνενεώθη ἡ εἰκονομαχία. Ἐκτός τῶν αἰτίων πού προεκάλεσεν αὐτήν, προ-σετέθη καί ἕτερον αἴτιον, τά πολιτικά, τά ὁποῖα ἐπί τῆς εἰκονοφίλου Εἰρήνης, ἔβαινον κακῶς. Οὕτως ἐγεννήθη ἡ ἐλπίς, ὅτι ἡ ἐπάνοδος τῶν εἰκονομάχων, θά ἐβελτίωνε τά πολιτικά πράγματα. Τήν εἰκονομαχίαν τήν ἀνανέωσεν ὁ Λέων ὁ Ε΄ ὁ 'Αρμένης (811), ὁ ὁποῖος διέταξε τήν ἀφαίρεσιν τῶν εἰκόνων. Συνεκλήθη Β΄ Σύνοδος εἰκονομαχική ἐν Κων/πόλει τό 815, ἡ ὁποία ἠκύρωσε τήν Ζ΄ Οἰκ. Σύνοδον, καί ἐπεκύρωσε τάς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου τοῦ 754 καί ἀφώρισε τούς διαφωνοῦντας. Οἱ Ὀρθόδοξοι ἀντέδρασαν. Ἐπικεφαλής ἦτο ὁ Θεό-δωρος ὁ Στουδίτης, ὁ ὁποῖος ἀντέστρεψε τά ἐπιχειρήματα τῶν εἰκονομάχων, ὅτι αἱ εἰκόνες τοῦ Χρστοῦ ἀποτελοῦσι χρι-στολογικήν αἵρεσιν. Ἰχυρίσθη ὅτι οἱ εἰκονομάχοι ἀρνοῦνται τήν ἀναγκαίαν ἰδιότητα τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως αὐτοῦ καί περιπίπτουσι αὐτοί εἰς χριστολογικήν αἵρεσιν, καί ὅτι ἡ  ὑπό τῶν εἰκονομάχων τιμή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καί τοῦ Εὐαγγελίου, ὡς ἱερά ἀντικείμενα, ἀποτελοῦν ἀντίφασιν καί ἀσυνέπειαν.

Τό 820, ὁ νέος Αὐτοκράτωρ Μιχαήλ ὁ Τραυλός, ἠκολούθησε συμβιβαστικήν πολιτικήν. Ἐπέτρεψε τήν κατ' οἶκον προσκύνησιν τῶν εἰκόνων, ἀπελευθέρωσιν τῶν ἐγκαθείρκτων, ἐπάνοδον τῶν ἐξορίστων Ὀρθοδόξων καί τήν λήθην τῶν εἰκονομαχικῶν καί εἰκονοφίλων Συνόδων τῶν 754, 787, 815 καί ἀνοχήν ἀλλήλοις. Τέλος ὑπό ἐνδημούσης Συνόδου ἐν Κων/πόλει ὑπό τῆς Αὐτοκρατείρας Θεοδώρας τό 843, ἐπεκυρώθησαν αἱ ἀποφάσεις τῆς Ζ΄ Οἰκ. Συνόδου καί διετάχθη ἡ ἀναστήλωσις καί προσκύνησις τῶν εἰκόνων, καί ἐθεσπίσθη ἡ ἑορτή τῆς 'Ορθοδοξίας.

 

 

ΜΕΡΟΣ  ΔΕΥΤΕΡΟΝ

 

'Από τῆς γ΄ ἑκατ/ρίδος, προέκυψε τό «Μητροπολιτικόν ἀξίωμα», τό ὁποῖον τήν δ΄ ἑκατ/ρίδα ἀπέκτησε τό ὄνομα «῎Εξαρχοι». Τό ἀξίωμα τῶν Ἐξάρχων προέκυψεν ἐκ τριῶν αἰτίων, α) ἐκ τῆς φυσικῆς διαιρέσεως τοῦ Ρωμαϊκοῦ κράτους εἰς μεγάλα διαμερίσματα, β) ἐκ τῶν μεγάλων πόλεων ἑκάστου διαμερίσματος καί γ) αἱ 'Εκκλησίαι τῶν πόλεων τούτων κατέστησαν κέντρα διαδόσεως τοῦ Χρστιανισμοῦ. Αἱ περισσότεραι τῶν πόλεων τούτων, εἶχον ἀποστολικήν Ἐκκλησίαν, ἤ εἶχον ἔλθει εἰς ἐξαρτικήν σχέσιν μετά τινος αὐτῶν  ('Αποστόλων). ῾Η Ἀνατολή ἔδιδε μεγαλυτέραν σημασίαν εἰς τήν β΄ αἰτίαν καί ἡ Δύσις εἰς τήν γ΄. Συνεπείᾳ τῶν τριῶν αἰτιῶν, οἱ ἐπίσκοποι ἑκάστης πόλεως, ἀπέκτησαν ἐκκλησιαστικήν ὑπεροχήν. Τέλη τῆς γ΄ ἑκοτ/ρίδος τό Ρωμαϊκόν κράτος διηρέθη πολιτικῶς εἰς διοικήσεις, αἱ ὁποῖαι συνέπεσαν μέ τάς ἐκκλησιαστικάς Ἐξαρχίας. ῾Η πολιτική σημασία τῆς πόλεως, καθώριζε τά πρεσ-βεῖα τιμῆς τοῦ ἐπισκόπου. Οὕτως ὁ Ρώμης, ὡς μεγαλυτέρα εἶχε τά πρεσβεῖα τιμῆς.Τό ἔτος 330, ὅτε ὑπό τοῦ Μ. Κων/ντίνου ἱδρύθη τό Βυζάντιον (Κων/πολις Νέα Ρώμη), καί κατέστη ἡ μεγαλυτέρα πόλις τῆς 'Ανατολῆς, ἡ Β$ Οἰκ. Σύνοδος τό 381, ἀνεγνώρισεν εἰς τόν Κων/πόλεως δεύτερα πρεσβεῖα τιμῆς μετά τόν Ρώμης. Τά πρεσβεῖα δέν περιωρίζοντο μόνον εἰς τιμάς, ἀλλά ἐπέτρεπον καί ἐκτάκτους ποιμαντορικάς ἐνεργείας, ὅμως μή ὑποχρεούμεναι αἱ ἄλλαι 'Εκκλησίαι νά δεχθῶσιν αὐτάς.῾Υπό τοιαύτας περιστάσεις εἰς τήν Δύσιν ἐσχηματίσθη ἡ ἀντίληψις, ἐπειδή ἡ Ρώμη πρωτεύουσα τοῦ Ρωμαϊκοῦ κρά-τους, ἦτο ἀπό πάσης ἀπόψεως σπουδαία πόλις, καί εἶχε συνδεθεῖ μετά δύο μεγάλων 'Αποστόλων, Πέτρου καί Παύλου, ὅτι ἐν αὐτῇ κεῖται ἡ πηγή τοῦ παπικοῦ «Πρωτείου», τό ὁποῖ-ον ἀνεπτύχθη κατά τρεῖς βαθμίδας.

α) ῾Η ἀρχαιοτέρα καί ἀπλουστέρα εἶναι, ὅτι ὅλαι αἱ χριστιανικαί 'Εκκλησίαι, πρέπει νά συμφωνῶσι μέ τήν 'Εκκλησίαν τῆς Ρώμης. Δέν γίνεται ἀκόμη λόγος περί τοῦ ἐπισκόπου αὐτῆς. 'Αντιθέτως εἰς τήν 'Ανατολήν ὅπου ὑπῆρχον πολλαί ἀποστολικαί Ἐκκλησίαι, ἐπεκράτησε διάφορος ἀντίληψις, ὅτι ὅλαι αἱ ἀποστολικαί Ἐκκλησίαι, διετήρησαν τήν ἀποστολικήν παράδοσιν, ἑπομένως συμφωνοῦσι πρός ἀλλήλας.῾Η Δυτική αὕτη ἀντίληψις, εὗρεν ἀντιδράσεις. β) Κατά τήν δευτέρα βαθμίδα ἀναπτύξεως τοῦ παπικοῦ πρωτείου, διατυποῦται ἡ ἀξίωσις, ὅτι ὁ Ρώμης δικαιοῦται νά δικάσῃ τούς ἐπισκόπους τῶν ἀποστολικῶν θρόνων τῆς 'Ανατολῆς.γ) Κατά τήν τρίτην βαθμίδα, ἐδημιουργήθη ἡ θεωρία, ὅτι τό παπικόν πρωτεῖον, στηρίζεται ἐπί τοῦ χωρίου  τοῦ κατά Ματθαίου «σύ ἧ Πέτρος καί ἐπί ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τήν 'Εκκλησίαν», ὅτι ἑπομένως ἱδρύθη ὑπό τοῦ 'Ιησοῦ Χριστοῦ καί εἶναι «Θεῖον δίκαιον».

῾Ο Ρώμης Στέφανος, ἰσχυρίσθη, ὅτι κέκτηται τήν διαδοχήν τοῦ Πέτρου, ἐπί τοῦ ὁποίου ἐθεμελιώθησαν καί ἱδρύθησαν τά θεμέλια τῆς 'Εκκλησίας.

Οὕτως εἰς τάς Β΄, Γ΄ Δ΄ Οἰκ. Συνόδους καί δι' ἐπιστολῶν, ἀπένειμεν ἴσα πρεσβεῖα τιμῆς εἰς τόν Κων/πόλεως πρός τόν Ρώμης. ῾Ο Ρώμης Λέων Α΄, ἀπέρριψε τόν ῎Ορον τοῦτον.

῾Η διαίρεσις τοῦ Ρωμαϊκοῦ κράτους τό 395 εἰς δύο ἐπισήμους αὐτοκρατορίας Ἀνατολῆς καί Δύσεως, εἶχεν ὡς ἀποτέλεσμα νά δημιουργηθοῦν δύο ἐκκλησιαστικά κέντρα, Ρώμης καί Κων/πόλεως (Νέα Ρώμη). Μετά τήν ἀπονομήν ἴσων πρε-σβείων εἰς τόν Κων/πόλεως, ὠνομάζετο καί οὖτος, ὡς καί ὁ Ρώμης «Οἰκουμενικός».῞Ομως  βάσει της Δ΄ Οἰκ. Συνόδου, ὅτι ὁ μεταξύ ἴσων πρεσβείων τιμῆς, τά χρονολογικῶς ἀρχαιότερα ἔρχονται πρῶτα, οὐχί αὐτά καθ' ἑαυτά, ἀλλ' ὡς ἀρχαιότερα. ῾Η Ἀνατολή ἀνεγνώριζε τά ἀρχαιότερα αὐτά πρεσβεῖα τιμῆς τοῦ Ρώμης, καί δι' αὐτό ὠνόμαζεν αὐτόν «Πρωτόθρονον».

Σύμφωνα μέ τήν ἀντίληψιν  τοῦ παπικοῦ πρωτείου, ὁ Ρώμης Νικόλαος Α΄, ἐζήτει νά ὑποτάξῃ ὁλόκληρον τήν 'Εκκλησίαν. Τό πρωτεῖον διά τῶν ψευδοϊσιδωρείων διατάξεων, ἔλαβε τήν τελειοτέραν αὐτῆς ἀνάπτυξιν, μέσα τῆς Θ΄ ἑκατ/ρίδος, ὅτε ἤρχισε τό σχίσμα τό 858-867. ῾Ο Νικόλαος, ἐπενέβη εἰς τά τῆς ἀνατολικῆς 'Εκκλησίας, καί ἐτόνιζε τά ὑπό τοῦ Θεοῦ δοθέντα  αὐτῷ προνόμια καί ὑπεστήριζεν, ὁτι ὁ Πάπας κυρίως δικαιοῦται νά ἐπέμβῃ εἰς ὅλας τάς 'Εκκλησίας. Διά τῆς ἐπεμβάσεως τοῦ Νικολάου, τό παπικόν πρωτεῖον ἐξῆλθε τῆς θεωρητικῆς καί ἀορίστου μορφῆς καί ἔλαβε πρακτικήν καί ὡρισμένην μορφήν. Πρῶτος ὁ Κων/πόλεως Φώτιος κατεπολέμησε τοῦτο, καί ἡ Σύνοδος τῆς Κων/πόλεως  τό 867 καθήρεσε τόν Νικόλαον.

῾Ο διάδοχός του, 'Ανδριανός Β΄, κατά τήν Σύνοδον τοῦ 869 ἐν Κων/πόλει, διά τῶν ἀντιπροσώπων του, προσεκόμισε παπικόν λίβελλον, ἐν τῷ ὁποίῳ ἐτονίζετο τό πρωτεῖον τοῦ Πάπα, ἡ ἀποδοχή του, καταδίκη τοῦ Φωτίου καί ἡ ἄρσις τῆς καταδίκης τοῦ 'Ιγνατίου καί Νικολάου Ρώμης, τό ὁποῖον ὤφειλε νά δεχθῇ ὁλόκληρος ἡ ἀνατολική Ἐκκλησία. ῾Ο λίβελ-λος οὗτος εἰσήχθη ὑπό τοῦ Αὐτοκράτορος Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος εἰς τήν Σύνοδον, καί ὑπεγράφη ὑπό τοῦ 'Ιγνατίου καί τῶν ὁπαδῶν αὐτῶν.

῾Η Σύνοδος ἐδέχθη τάς παπικάς ἀποφάσεις, καί ἀνεθεμάτισε τόν Φώτιον. Αὕτη ὠνόμασε ἑαυτήν Η΄ Οἰκ. Σύνοδον. Τέλος τό ἔτος 879, νέα Σύνοδος ἐν Κων/πόλει, ἀπεκατέστησε τόν Φώτιον καί τούς ὁπαδούς αὐτοῦ.

Δι' ἐπιστολῶν τοῦ Ρώμης 'Ιωάννου Α΄ συμφώνως πρός τάς παπικάς ἀξιώσεις (πρωτεῖον), ἐλύετο τό ζήτημα τῆς ἀποκαταστάσεως τοῦ Φωτίου, δυνάμει τοῦ ὑπό τοῦ Χριστοῦ, διά τοῦ 'Αποστόλου Πέτρου δοθέντος αὐτῷ δικαιώματος. Εἰς τάς ἀξιώσεις ταύτας, ἀντέδρασαν οἱ ἀνατολικοί ἐπίσκοποι, θεωροῦντες τόν πάπαν ἀρχηγόν τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας καί τόν Κων/πόλεως ἀρχηγόν τῆς 'Ανατολικῆς (ἴσα πρεσβεῖα τιμῆς, Δ΄ Οἰκ. Σύνοδος).῾Η Σύνοδος αὕτη ὠνομάσθη Ζ΄ Οἰκουμενική πρῶτοι ὑπέγραψαν οἱ ἀντιπρώποι τοῦ Πάπα ὁ ὁποῖος ἐδέχθη τάς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου.               

'Από τῆς ε΄ ἑκατ/ρίδος ὑπό τοῦ 'Αντιοχείας Πέτρου τοῦ Γναφέως, εἰσήχθη εἰς τήν καθ' ἑκάστην λειτουργίαν ἀνάγνωσις τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως τῆς Κων/πόλεως, ἐνῶ πρώτε-ρον ἀνεγινώσκετο μόνον κάθε Μ. Παρασκευή. Τήν στ΄ ἑκατ/ρίδα εἰσήχθη εἰς Κων/πολιν καί 'Ισπανίαν, ἡ δυτική Θεολογία, διέφερε τῆς ἀνατολικῆς καί μάλιστα εἰς τό δόγμα τῆς ῾Αγίας Τριάδος.῾Η ἀνατολική 'Εκκλησία, ὡς βάσιν ἔθεττε τά τρία πρόσωπα καί ἐζήτει νά κατανοήσῃ τήν ἑνότητα αὐτῶν, ἐνῶ ἡ δυτική Ἐκκλησία, ὡς βάσιν ἔθεττε τήν ἑνότητα τοῦ Θεοῦ καί ἐζήτει νά κατανοήσῃ τό τρισυπόστατον αὐτοῦ.

Ἐκ τούτου προέκυψεν ἡ διδασκαλία τῆς Δύσεως περί τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ (Φιλιόκβε). Παρουσιάζεται εἰς Λατίνους Θεολόγους τήν δ΄ καί ε΄ ἑκατ/ρίδα, καί μάλιστα εἰς τόν Αὐγουστῖνον. ῾Η προσθήκη τοῦ Φιλιόκβε εἰς τό Σύμβολο τῆς πίστεως, ἔγινε ἐν Τολέδῳ ἐν δύο Συνόδοις, τό 547 εἰς τό Σύμβολο τῆς Πίστεως αὐτῆς, καί τό 589 εἰς τό Σύμβολο τῆς Κων/πόλεως. Ἐξ Ἰσπανίας εὗρεν εἴ-σοδον εἰς τό Σύμβολο τοῦ Φραγκικοῦ κράτους πλήν τῆς Ρώμης, ἡ ὁποία ἀπέκρουσε τήν προσθήκη ταύτην διά διαβήματος τοῦ Λέοντος Γ΄ τό 816, ἄν καί εἶχε δεχθῇ τήν διδασκαλία  ταύτην, ὡς θεολογικόν ζήτημα.

Κατά τήν Ζ΄ Οἰκ. Σύνοδον ἀνεγνώσθη το Σύμβολο τῆς Πίστεως τῆς Κων/πόλεως, παρουσίᾳ καί τῶν ἀντιπροσώπων τοῦ Πάπα, ἄνευ τῆς προσθήκης τοῦ Φιλιόκβε, καί ἀνεγνώσθη δήλωσις, ὅτι ὁ διά προσθήκης ἤ ἀφαιρέσεως ἀλλοιῶν τό Σύμβολο τῆς Πίστεως, κληρικός μέν καθαιρεῖται, λαϊκός δέ ἀναθεματίζεται. Οἱ Παπικοί ἀντιπρόσωποι δέν διεμαρτυρήθησαν, διότι ἡ Ρώμη δέν εἶχεν ἀκόμη τήν προσθήκην τοῦ Φιλιόκβε ἐν τῷ Συμβόλῳ, ἀλλ' εἰσήγαγεν αὐτήν τό 1014 ὁ Βενέδεικτος Η$ καί ἀπετέλεσε τό πρῶτον αἴτιον τῆς ὁριστικῆς διαστάσεως τῶν δύο 'Εκκλησιῶν.

Πρῶτος ὁ Κων/πόλεως Φώτιος καταπολέμησε τήν διδασκαλίαν ταύτην ὡς αἱρετικήν. Τό δεύτερον αἴτιον, ἦτο ἡ εἰσαγωγή Ρωμαϊκῶν ἐθίμων εἰς τάς 'Εκκλησίας τῆς 'Ανατολῆς, ὅπως νηστεία τοῦ Σαββάτου, ὑποχρεωτική ἀγαμία τοῦ κλήρου, ἡ ἐφορμογή τοῦ χρίσματος μόνον ὑπό τοῦ ἐπισκόπου. 'Αρχάς θ΄ ἑκατ/ρίδος ἡ Ρωμαϊκή 'Εκκλησια, εἰσήγαγε νέον ἐκκλησιαστι-κόν ἔθιμον, τά «῎Αζυμα» ἤτοι ἡ ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ χρησιμοποίησις ἀζύμου ἄρτου, διότι πᾶν τό ἔνζυμον ἐθεώρουν ἔμψυχον. Τό ἔθιμον τοῦτο τό πρῶτον κατεπολεμήθη τό 1046. ῾Ο Ρώμης Λέων Θ΄ ἀντέδρασε καί οὕτως ἐγεννήθη νέον ζήτημα μεταξύ τῶν δύο 'Εκκλησιῶν. ῾Ο Πάπας ἐπανῆλθε καί ἐτόνιζε τήν ὑποροχήν τῆς Ρωμαϊκῆς 'Εκκλησίας ἀπέναντι τῶν ἄλλων 'Εκκλησιῶν.

'Από τῆς δ΄ ἑκατ/ρίδος τήν 'Εκκλησίαν ἀπησχόλησε τό βάπτισμα «μιᾶς καταδύσεως», τό ὁποῖον ἐτέλουν τό πρῶτον οἱ ἄκροι Ἀρειανοί «Εὐνομιανοί, 'Ανόμοιοι», μέ τό ὁποῖον ἠσχολήθη ἡ Β΄ Οἰκ. Σύνοδος, καί κατεδίκασε τοῦτο, διότι οἱ 'Αρειανοί διέστρεφον τό δόγμα τῆς ῾Αγίας Τριάδος, καί ἐτέλουν τό βάπτισμα, ὄχι εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, ἀλλά εἰς τόν θάνατον τοῦ Χριστοῦ, καί δεύτερον οἱ Ὀρθόδοξοι τῆς 'Ισπανίας, οἱ ὁποῖοι διά τῆς μιᾶς καταδύσεως παρίστων τήν ἑνότητα τῆς ῾Αγίας Τριάδος καί τήν ἰσότητα τῶν προσώπων αὐτῆς, ἐν ἀντιθέσει πρός τούς 'Αρειανούς τῆς χώρας ταύτης «ὁμοίους», οἱ ὁποῖοι διά τριῶν καταδύσεων παρίστων τήν διαίρεσιν τῆς ῾Αγίας Τριάδος καί ἀνισότητα τῶν προσώπων αὐτῆς. Τό βάπτισμα τοῦτο, ὡς ἐπι-τόπιον ἔθιμο περιέλαβεν εἰς τόν ῎Ορον αὐτῆς ἡ ἐν Τολέδῳ Σύνοδος τό 633.

῾Η δ$ καί ε΄ ἑκατ/ρίς, ἦτο ἡ ἐποχή τῆς ἀκμῆς τῶν Θεολογικῶν γραμμάτων, τόσον εἰς την Ἀνατολήν, ὅσον καί εἰς τήν Δύσιν. ῾Εκατέρωθεν διεκρίθησαν σπουδαῖοι καί διακεκριμένοι Θεολόγοι, οἱ ὁποῖοι ἠσχολήθησαν μέ τόν Μυστικισμόν καί Χριστολογικά θέματα, ἕκαστος δίδων προσωπικάς ἑρμηνείας περί τῶν ὁποίων αἱ Οἰκ. Σύνοδοι ἀπεφάνθησαν. Συνεπείᾳ τούτου προέκυψαν θεολογικαί ἐκκλησιαστικαί διαφοραί.

Σπουδαῖος Θεολόγος τῆς Δύσεως, ἧτο ὁ Αὐγουστῖνος ἀρχάς ε΄ ἑκατ/ρίδος, ὁ ὁποῖος εἰσήγαγεν εἰς τήν Δύσιν τόν Μυστικισμόν. Ἠσχολήθη μέ τό δογματικόν κλάδον τῆς Θεολογίας καί περί τοῦ ἀπολύτου προορισμοῦ, ἐπιδράσας μεγάλως ἐπί τῆς Δύσεως. ῾Η διδασκαλία του μετεβιβάσθη βραδύτερον εἰς τάς Προτεσταντικάς 'Εκκλησίας, καί κυρίως εἰς τόν Καλβινισμόν. ῾Ο ἀπόλυτος προορισμός καί ὁ Μυστικισμός, συνεπάγονται ἄμεσον μετά τοῦ Θεοῦ ἐπικοινωνίαν (προσωπική θρησκευτικότης) καί παρεμποδίζουσι μεσάζοντα κλῆρον καί μυστήρια. Συμφώνως πρός τόν ἀπόλυτον προορισμόν, ὁ Αὐγουστῖνος ἐδέχετο τήν 'Εκκλησίαν ὡς σύνολον τῶν προωρισμένων εἰς σωτηρίαν, καί ὅτι ἡ 'Εκκλησία εἶναι ὁρατόν ἱερουργικόν ἐγκαθίδρυμα, διοχετεύουσα τήν Θείαν Χάριν.

῾Η ἀντίληψις αὕτη ἐπεκράτησε κυρίως εἰς τόν Προτεσταν-τισμόν. 'Αντιθέτως ἀρχάς γ΄ ἑκατ/ρίδος, ὁ «Τερτυλλιανός», ἑδέχετο ἀρχικῶς τήν 'Εκκλησιαν, ὡς ὁρατόν νομικόν καθίδρυμα, ἀλλά τό 207 γενόμενος Μοντανιστής, ἐδέχθη τήν 'Εκκλησίαν, ὡς ἀόρατον καί πνευματικήν, καί ἐδέχθη τήν γενικήν ἱερωσύνην. Ἐκ τῶν δύο τούτων ἀντιλήψεων, ὁ Αὐγουστῖνος, τάς συνεδύασε καί ἐδέχθη τήν Ἐκκλησίαν ὡς ὁρατόν καί ἀό-ρατον, εἰς τά μυστήρια τοῦ βαπτίσματος καί τῆς ἱερωσύνης ἐδέχετο ἀποτύπωσιν σφραγίδος ἀνεξαλείπτου, παραμένουσα καί ἐκτός καθολικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά ἄνευ ἐνεργείας. Ἐνεργεῖ δέ σωτηριωδῶς μόνον ἐν αὐτῇ

Αἱ θεολιγικαί ἰδέαι τοῦ Αὐγουστίνου, ἀπομακρυνθεῖσαι τῆς ἑλληνικῆς Θεολογίας, συνετέλεσαν εἰς τήν ἐμφάνισιν τοῦ καθολικισμοῦ καί τοῦ Προτεσταντισμοῦ. ῾Η κατά τό δεύτερον ἥμισυ τῆς η΄ ἑκατ/ρίδος, ἡ ἀναγέννησις τῶν Θεολογικῶν γραμμάτων, ἀνέδειξε Θεολόγους οἱ ὁποῖοι ἐπροκάλεσαν Θεολογικά ζητήματα.

«῾Ο Πασχάσιος Ρορβέρτος» τό 856, ἔγραψε περί τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ὑποστηρίξας τήν μετουσίωσιν τοῦ ἄρτου καί οἴνου, εἰς Σῶμα καί Αἷμα Χριστοῦ. 'Αντέδρασεν ὁ μοναχός «Ράτραμνος» ὑποστηρίξας, ὅτι ἐν τῷ ἄρτῳ καί οἴνῳ τῆς Θείας Εὐχαριστίας, εἶναι ἡ παρουσία τῆς δυνάμεως τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ, τῆς ὁποίας μεταλαμβάνουν μόνον οἱ πιστοί.

Τέλη τῆς ια΄ ἑκατ/ρίδος, «οἱ Σελτζοῦκοι» Τοῦρκοι, ἵδρυσαν κράτος καί ἔφθασαν μέχρι τῆς Μ. 'Ασίας. Ἐκ πολιτικῶν λόγων οἱ Βυζαντινοί Αὐτοκράτορες, ἀπετάνθησαν πρός τόν Πάπα ζητοῦντες βοήθειαν, ὡς ἀντάλλαγμα δέ ἑκατέρωθεν ἐννοεῖτο ἡ ἕνωσις. Τοῦτο ἦτο εὐπρόσδεκτον εἰς τούς Πάπας, οἱ ὁποῖοι κατά καιρούς ἐπροκάλεσαν τάς Σταυροφορίας μή παραιτούμενοι των κοσμοκρατικῶν ἰδεῶν των. Οὕτω κατελήφθη ἡ 'Ανατολή ὑπό τῶν Σταυροφόρων καί οἱ Βυζαντινοί Αὐτοκράτορες ἠναγκάσθησαν νά κάμωσι παραχωρήσεις εἰς τάς ἀπαιτήσεις τοῦ Πάπα, ὅπως τό πρωτεῖον, τό μνημόσυνον καί τό «ἔκκλητον» ἤτοι ἐφέσεις τῶν δικαστικῶν ἀποφάσεων, ὑπό τόν περιορισμόν, ὅτι αἱ ἀποφάσεις τοῦ Πάπα θά ἦσαν ὑποχρεωτικαί, ἐφ' ὅσον δέν ἀντέφασκον εἰς τάς Οἰκ. Συνόδους, καί ὁριστικῶς ἀπεκρούετο τό Φιλιόκβε, καί ὡς διδασκαλία καί ὡς προσθήκη εἰς τό Σύμβολο τῆς Πίστεως. ῾Ο Πάπας διπλωματικῶς ἐδέχθη τούς περιορισμούς καί διά τῆς Συνόδου τοῦ Λατερανοῦ τό 1215, ἐπέτρεψεν ἐπισήμως εἰς τούς 'Ορθοδόξους νά διατηρῶσι τά ἐκλησιαστικά των ἔθιμα ἐν τῇ γλώσσῃ καί ρυθμῷ αὐτῶν. 'Από τότε ἀρχίζει ἡ ἐμφάνισις τῆς «Οὐνίας».

 Αἱ ὑπό τοῦ Πάπα συνεχεῖς συμπληρωματικαί ἀπαιτήσεις περί τῶν ἀξιώσεων αὐτῶν, ηὔξησε τήν κατά τῆς ἑνώσεως ἀντίδρασιν. ῾Η πολιτική κατάστασις εἰς τήν 'Ανατολήν, ἔβαινε πρός τά χείρω, καί οἱ Αὐτοκράτορες, 'Ιωάννης Παλαιολόγος Ζ΄, δέν ἔβλεπεν ἄλλο μέσον σωτηρίας ἀπό τήν ἕνωσιν. Ἐζήτησε σύγκλησιν Οἰκ. Συνόδου εἰς Κων/πολιν. Κατ' ἀρχάς ἐγένετο δεκτή ἡ πρότασις τοῦ Αὐτοκράτορος, ἀλλά ἀμέσως ὁ Ρώμης «Εὐγένιος» μετέβαλε γνώμην καί οὕτως ἡ Σύνοδος συνεκλήθη ἐν Φεράρᾳ τό 1438, καί ἐν συνεχείᾳ εἰς Φλωρεντίᾳ.῾Ως πρῶτον ζήτημα συνεζητήθη ἡ ἐν τῷ λατινικῷ Συμβόλῳ προσθήκη τοῦ Φιλιόκβε, τήν ὁποίαν ὁ 'Εφέσου Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός, ἐκ τῶν ὅρων τῶν Οἰκ. Συνόδων ἀπεδείκνυε τό ἀντικανονικόν τῆς προσθήκης, καίτοι εἰς αὐτάς δέν ἀνεφέρετο τό Φιλιόκβε. Αἱ συζητήσεις ἀπέβησαν ἄκαρποι, δι' αὐτό ἐ-προτάθη συμβιβαστική λύσις, νά ταὐτισθῶσι δηλαδή αἱ ἐκφράσεις «ἐκ τοῦ Υἱοῦ» καί «δι' Υἱοῦ». Κατ' αὐτάς οἱ Λατίνοι διά τῆς φράσεως «ἐκ τοῦ Υἱοῦ» δέχονται τόν Υἱόν ὡς ἀρχήν τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, ὅπως καί τόν Πατέρα, ἐνῶ οἱ  Ἀνατολικοί μέ τήν φρᾶσιν «δι' Υἱοῦ» δέχονται τόν Υἱόν ὡς αἰτίαν τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος.

῞Ετεραι δύο διαφοραί ἐξετάσθησαν α) πότε καθαγιάζεται ὁ ἄρτος καί ὁ οἶνος ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ κατά τήν ἐκφώνησιν «τοῦτο ἐστί το Σῶμα μουὅ» ὡς ἐφρόνουν οἱ Λατίνοι, ἤ κατά τήν εὐχήν «καί ποίησον τόν μέν ἄρτον κλπ», ὡς ἐφρόνουν οἱ 'Ανατολικοί, οἱ ὁποῖοι καί ἔμεινον ἀνένδοτοι εἰς τό φρόνημά των. β) ῎Αν αἱ ἀμοιβαί τῶν ἀγαθῶν καί αἱ τιμωρίαι τῶν κακῶν ἄρχονται ἀμέσως μετά τον θάνατον (Λατίνοι) ἤ μετά τήν τελικήν κρίσιν (Ὀρθόδοξοι). Τοῦτο εἶχε καταστεῖ δόγμα τῆς Δ. Ἐκκλησίας τό 1336. Οἱ Ὀρθόδοξοι πιεσθέντες ἐδέχθησαν τήν θεωρία ταύτην. Μέ τό ζήτημα τοῦτο ἐσχετίζετο τό ζήτημα τοῦ καθαρτηρίου πυρός, εἰς τό ὁποῖον ὑπο-βάλλονται οἱ μεταξύ ἀγαθῶν καί κακῶν. Καί πάλιν πιεσθέντες οἱ 'Ορθόδοξοι τό ἐδέχθησαν, ἀλλά τό πρωτεῖον τό ἐδέχθησαν συμφώνως πρός τάς ἀποφάσεις καί κανόνας τῶν Οἰκ. Συνόδων. Ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ ἡ Δ. Ἐκκλησία διετήρησε τά ἄζυμα ἡ δέ Ἀνατολική τόν ἔνζυμον ἄρτον. Τά Σύμβολα Πίστεως, ἡ Δ. Ἐκκλησία μέ τήν προσθήκην τοῦ Φιλιόκβε, ἡ δέ Ἀνατολική ἄνευ αὐτῆς. Τόν ῎Ορον ὑπέγραψαν ὅλοι, πλήν τοῦ Ἐφέσου Μάρκου, ὁ ὁποῖος ἦτο καί ἀντιπρόσωπος τῆς 'Αντιοχείας. Ἐν συνεχείᾳ τό 1443 τά Πατριαρχεῖα 'Αλεξανδρείας, 'Αντιοχείας καί ῾Ιεροσολύμων, διά τῆς ἐν ῾Ιερουσαλήμ Συνόδου ἀπεκήρυξαν τήν ἕνωσιν.

῾Η Δυτική Ἐκκλησία προσεπάθησε νά προσελκύσῃ ὅλους τούς αἱρετικούς εἰς τήν Ἀνατολήν (Νεστοριανισμόν, Μονοφυσιτισμόν, Μονοθελητισμόν κλπ), ἀλλά κάθε προσπάθεια ἀπέβη ματαία, πλήν μικρᾶς μερίδος Μαρωνιτῶν (Μονοθελητῶν τοῦ Λιβάνου, καί Νεστοριανῶν τῆς Κύπρου  (445). Οἱ Μαρωνῖται, κληθέντες ἐκ τοῦ ὀνόματος τῆς Μονῆς τοῦ ῾Αγίου Μάρωνος. ἐδέχθησαν τήν Δ΄ Οἰκ. Σύνοδον 1451. Τήν στ΄ ἑκατ/ρίδα ἔγιναν Μονοφυσῖται καί τήν ζ΄ ἑκατ/ρίδα Μονοθελῖται. ῾Ως τοιοῦτοι ἠρνήθησαν τάς Δ΄, Ε΄ Καί ΣΤ΄ Οἰκ. Συνόδους, καί προσέθεσαν εἰς τόν Τρισάγιον ῞Υμνον τό «δι' ἡμᾶς σταυρωθείς». Τό 1181 ὁ Πατριάρχης τῶν Μαρωνιτῶν μετά τι-νων ἐπισκόπων καί 40 χιλιάδων πιστῶν, ἡνώθησαν μετά τῆς Ρωμαϊκῆς 'Εκκλησίας, ἀποκηρύξαντες τόν Μονοθελητισμόν, καί ἀνεγνώρισαν τό πρωτεῖον τοῦ Πάπα. Κατά τήν Σύνοδον τῆς Φλωρεντίας  παρέστη εἰς αὐτήν ὡς ἐκπρόσωπος ὁλοκλή-ρου τῆς Μαρωνικῆς Ἐκκλησίας. Οἱ Μαρωνῖται διετήρησαν τά ἐκκλησιαστικά των ἔθιμα, καί τήν ὑπ' ἀμφότερα (ἄρτον καί οἶνον) μετάληψιν, τόν γάμον τῶν ἱερέων καί τήν προσθήκην εἰς τόν Τρισάγιον ῞Υμνον, τήν ὁποίαν δικαιολογοῦσι, ὡς ἀναφερομένου ὁλοκλήρου τοῦ ῞Υμνου εἰς τόν Χριστόν καί οὐχί εἰς τά τρία Πρόσωπα τῆς ῾Αγίας Τριάδος.

'Από τῆς η΄ ἑκατ/ρίδος οἱ Παυλικιανοί καί οἱ Μασσαλιανοί, ἐκ τῆς Συρίας, μετεφέρθησαν εἰς τήν Βουλγαρίαν, ἐκ τῶν ὁποίων προέκυψαν οἱ «Βογόμιλοι» (Θεόφιλοι).Ἐπολεμήθησαν κατά τό β΄ ἥμισυ τῆς ι΄ ἑκατ/ρίδος. ῏Ησαν διαλυσταί, ἀπέρριπτον τάς ἐκκλησιαστικάς ἱεροτελεστίας καί ἐδέχοντο δύο ἀρ-χάς (Θεούς), ἀγαθόν (῾Αγίαν Τριάδα) καί κακόν Θεόν (σατανᾶν), ὁ ὁποῖος ἐδημιούργησε τόν ὁρατόν κόσμον καί ἵδρυσε θρησκείαν τήν ἐν τῇ Π. Διαθήκῃ περιεχομένη (ἀντιουδαϊσμός). ῾Ο ἄνθρωπος εἶναι σαρκωθείς ἐκπεσών ἄγγελος, ὁ δέ Σωτήρ ἄγγελος ἀπεσταλμένος ὑπό τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἐσαρκώθη καί ἐσταυρώθη φαινομενικῶς (δοκιτισμός) καί ἔσωσε τόν κόσμον, ὄχι διά τοῦ σταυρικοῦ θανάτου, ἀλλά διά τῆς διδασκαλίας. 'Απέρριπτον τήν Π. Διαθήκη, τήν παράδοσιν, τούς πατέρας τῆς 'Εκκλησίας, τά μυστήρια, τούς ἁγίους, τά λείψανά των, τάς εἰκόνας καί τούς ναούς. Ἀπέφευγον τόν γάμον καί εἶχον ἀσκητισμόν, αὐστηράς νηστείας, ἐν ἀντιθέσει πρός τούς Παυλικιανιστάς. Διετήρησαν τήν Κυριακήν προσευχή τήν ὁποίαν ἔλεγον ἑπτάκις τῆς ἡμέρας καί πεντάκις τῆς νυκτός. Τό βάπτισμα ἐτέλουν δι' ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν ἤ τῆς κατά 'Ιωάννην Εὐαγγλίου ἐπικλήσεως τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος καί ἀπαγγελίας τῆς Κυριακῆς προσευχῆς. Τοῦτο ἐθεώρουν πνευματικόν βάπτισμα. Ἀντί τῆς Θείας Εὐχαριστίας, μετεχειρίζοντο τήν αἴτησιν τῆς Κυριακῆς προσευ-χῆς «τόν ἄρτον ἡμῶν»

'Εκ τῆς Βουλγαρίας, ἡ διδασκαλία των μετεδόθη εἰς τό Βυζάντιον, ὅπου ὁ μοναχός «Βασίλειος», ἀνέπτυξε καί ἐτροποποίησε ταύτην, πλησιάσας πρός τούς «Εὐχίτας» τῆς Θράκης, προερχόμενοι ἐκ τῶν ἀρχαίων Μασσαλιανῶν. Κατά τόν Βασίλειον, ὁ διαλυσμὀς ἐλαττοῦται, διότι ὁ Σατανιήλ καί ὁ Σωτήρ τοῦ κόσμου, εἶναι υἱοί τοῦ ἀγαθοῦ Θεοῦ, ὁ μέν πρωτότκος ὁ δέ δευτερότοκος. ῾Ο Σατανιήλ στασιάσας κατά τοῦ Πατρός μετεβλήθη εἰς σατανᾶν καί ἐδημιούργησε τόν κόσμον καί τόν ἄνθρωπον, τῇ συνεργασίᾳ ὅμως τοῦ Πατρός, ὁ δέ Σωτήρ, ἐγεννήθη 5500 ἔτη μετά τήν δημιουργίαν τοῦ κόσμου. Μετά τοῦ Πατρός καί τοῦ ἐξ αὐτοῦ ἀπορρέοντος ῾Αγίου Πνεύματος, ἀποτελεῖ τήν Τριάδα, ὄχι μόνιμον ἀλλά πρόσκαιρον, διότι ὁ Υἱός καί τό ῞Αγιον Πνεῦμα, μετά τήν συμπλήρωσιν τοῦ ἔργου των θά ἐπιστρέψουσι εἰς τόν Πατέ-ρα, ὁ ὁποῖος θά γίνῃ πάλιν μονοπρόσωπος.

Οἱ «Βογόμιλοι» ὅπως καί οἱ Παυλιακιανοί, ἤθελον τήν χριστιανικήν Θρησκείαν ἄνευ μεσαζόντων ἀνθρώπων καί πραγμάτων, ἀλλά ἄμεσον μετά τοῦ Θεοῦ ἐπικοινωνίαν, ἤτοι προσωπικόν καί πνευματικόν χριστιανισμόν (μυστικαί τάσεις). ῾Ο Βασίλειος ἐμμένων εἰς τάς ἰδέας του, κατεδικάσθη εἰς τόν διά πυρός θάνατον τό 1119.

'Εκ τῆς ἀναγεννήσεως τῶν γραμμάτων, ἡ ὁποία ἤρχισε τήν θ΄ ἑκατ/ρίδα, προέκυψαν δύο μερίδες ἀντιθετοι, οἱ «ὀρθολογισταί» καί οἱ «Σχολαστικοί». Οἱ πρῶτοι ἐδέχοντο ἐκ τῶν δογματικῶν ἰδεῶν, μόνον ὅ,τι εἶναι σύμφωνον μέ τόν ὀρ-θόν λόγον (λογικήν), ἐνῶ οἱ δεύτεροι, ἐζήτουν νά λύσουν διά τῆς λογικῆς ὅλα τά δογματικά ζητήματα. Αἱ ἔριδες αὗται ἤρχισαν καί μεταξύ τοῦ κλήρου. ῎Αλλοι ἐτάσσοντο ὑπέρ τῶν ὀρ-θολογιστῶν, καί ἄλλοι ὑπέρ τῶν σχολαστικῶν. Οὕτως ἀνεμίγνυον τήν ἀρχαίαν φιλοσοφίαν μετά τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας, καί ἤρχοντο εἰς σύγκρουσιν μετά τῆς ῾Εκκλησίας.

῾Ο «'Ιωάννης» ὁ 'Ιταλός, ἐδέχετο τήν αἰωνιότητα τῆς ὕλης, τήν αὐθυπαρξία τῶν ἰδεῶν, τήν προΰπαρξιν τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς καί τήν μετεμψύχωσιν. ῾Η κόλασις δέν εἶναι αἰώνιος, ἠρνεῖτο τά θαύματα ἤ ἔδιδε εἰς αὐτά ἀτομικήν ἐξήγησιν. 'Εζήτει διά τῆς λογικῆς νά εὕρῃ κατά ποῖον τρόπον ἡνώθη-σαν αἱ δύο φύσεις τοῦ Χριστοῦ καί μάλιστα κατά ποῖον τρόπον ἐθεώθη ἡ ἀνθρωπίνη φύσις αὐτοῦ μετά τήν 'Ανάστα-σιν καί 'Ανάληψιν, προκαλῶν οὕτω τό ζήτημα, ἄν ἡ ἐν Χριστῷ σάρξ ἐθεώθη φύσει ἤ θέσει, ἐν ἀντιθέσει πρός τήν 'Εκ-κλησίαν, ἡ ὁποία διδάσκει, ὅτι ἡ τοῦ Κυρίου σάρξ, οὔτε φύ-σει οὔτε θέσει ἐθεώθη, ἀλλ' ὑπέρ φύσιν καί λόγον. ῾Η διδασκαλία αὕτη τοῦ 'Ιωάννου, κατεδικάσθη τό 1080.

Μαθητής τοῦ 'Ιωάννου, ἦτο ὁ Νικαίας «Εὐστράτιος» ὁ ὁποῖος εἰς τό ὑπόμνημα τοῦ Ἀλεξανδρείας Κυρίλλου, εἰς τό κατά 'Ιωάννην Εὐαγγέλιον, εὗρε τό χωρίον «ὅλον εἶναι προσκυνούμενον τόν Χριστόν, ἀλλ' οὔ καθ ὅ ἄνθρωπον, καί ὅλον εἶναι προσκυνοῦντα, ἀλλ' οὔ καθ ὅ Θεόν», παρανοήσας αὐτό ἔφθασεν εἰς τήν ἀποδοχήν δευτέρου ἐν τῷ Χριστῷ προσώπου, ἐνῶ ὁ Κύριλλος ἐννόει, ὅτι ὁ Χριστός προσηύχετο κατά τόν ἐπίγειον βίον του. Διά τάς διδασκαλίας του αὐτάς καί δύο διατριβῶν του, ἐπί Νεστοριανιζουσῶν θεωριῶν, πρός καταπολέμησιν τῶν Μονοφυσιτῶν, ἐζήτει διά τῆς λογικῆς (συλλογισμοῦ), ν' ἀποδείξῃ ὅτι ἐν τῷ Χριστῷ ὑπάρχουν δύο φύσεις. 'Ενώπιον τῆς Συνόδου τοῦ 1117 ἐν Κων/πόλει, ἀπεδοκίμασε τήν συλλογικήν μέθοδον καί ἐδήλωσεν ὅτι αἱ διατρι-βαί του ἐδημοσιεύθησαν ἐν ἀγνοίᾳ του καί ὅτι οὐδέποτε ἐδίδαξε τάς ἐν αὐταῖς δοξασίας, ἀνεκάλεσε καί ἀνεθεμάτισε τάς ἰδέας αὐτῶν.

Ἐκ παραλήλου ἀνεπτύχθη καί ἡ Σχολαστική θεολογία, ἀλλά ἐσταμάτησε διότι ἀπ' ἀρχῆς περιέπεσεν εἰς κακοδοξίας.

Δύο λόγιοι κληρικοί, ὁ «Νκηφόρος Βασιλάκης καί Σωτήριχος Παντεύγενος», λαμβάνοντες ὑπ' ὄψιν, ὅτι ὁ Χριστός ἐπί τοῦ Σταυροῦ προσέφερε, καί ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ προσφέ-ρει ἑαυτόν θυσίαν ἐξιλαστήριον εἰς τόν Θεόν, ἐδίδαξαν, ὅτι ἡ προσφορά τῆς Θυσίας ταύτης ἔγινε καί γίνεται μόνον πρός τόν Πατέρα καί τό ῞Αγιον Πνεῦμα, καί οὐχί εἰς τόν Υἱόν καί Λόγον τοῦ Θεοῦ, ἤτοι εἰς ἑαυτόν, διότι, ἐάν προσέφερε καί εἰς ἑαυτόν τήν θυσίαν, θά ἐχωρίζετο εἰς δύο πρόσωπα. Εἰς τούς δεχομένους ὅτι ἡ θυσία προσφέρεται καί εἰς τό Υἱόν, λόγῳ τῆς κοινότητος τῆς οὐσίας τῶν τριῶν προσώπων, ἀπήτουν ὅτι ἡ προσφορά τῆς θυσίας δέν ἔγινε εἰς τήν μίαν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ, ἀλλά μεταξύ τῶν προσώπων (ὐποστάσεων) αὐτῶν. ῾Ο ὑποστατικῶς προσφέρων δέν δύναται νά εἶναι καί ὑποστατικῶς δεχόμενος, διότι ἐν ἐναντίᾳ περιπτώσει δέν ἐνηθρώπησε μόνον ὁ Υἱός, ἀλλά καί τά δύο ἄλλα πρόσωπα. Σύνοδοι τοῦ 1156 καί 1157 ἐν Κων/πόλει, κατεδίκασαν τήν θεωρίαν ταύτην, καί ἀπεφάνθησαν, ὅτι ὁ Χριστός προσέφερε καί προσφέρει θυσίαν εἰς ὁλόκληρον τήν ῾Αγίαν Τριάδα καί ἑπομένως καί εἰς ἑαυτόν.

῾Ο ἐκ Κρήτης «Λάμπης Δημήτριος», θέλων νά πολεμήσῃ τήν προσθήκην  τοῦ Φιλιόκβε εἰς τὀ Σύμβολο τῆς Πίστεως, περιέπεσεν εἰς πλάνην, ἰσχυρισθείς, ὅτι ἡ φρᾶσις τοῦ Χρι-στοῦ «ὁ Πατήρ μου μείζων μού ἐστιν» ἀναφέρεται εἰς τήν Θείαν αὐτοῦ φύσιν καί ἑπομένως ὁ Υἱός εἶναι κατώτερος τοῦ Πατρός «ὑπόταξις», (θεωρία τῶν χιλιαστῶν).

Σύνοδος ἐν Κων/πόλει τό ἔτος 1166, κατεδίκασε τήν θεωρίαν ταύτην καί τόν Δημήτριον καί ἐδέχθη, ὅτι ἡ φρᾶσις αὐτή τοῦ Χριστοῦ ἀναφέρεται εἰς τήν ἀνθρωπίνην φύσιν αὐτοῦ. Δύναται ὅμως ν' ἀναφερθῇ καί εἰς τό δεύτερον πρόσωπον τῆς ῾Αγίας Τριάδος (Υἱόν καί Λόγον), ὁ ὁποῖος ἐκ τοῦ Πατρός προελθών ἔχει τήν αἰτίαν ἐν αὐτῷ.

῞Ετερος «Συκυδίτης» μοναχός, ἐκ τῆς ἀντιλήψεως τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ὡς θυσίας, ἐφρόνει ὅτι ἐπί τοῦ Σταυροῦ ἐθυσιάσθη οὐχί ἡ Θεία φύσις τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά ἡ ἀνθρωπίνη.῎Οχι ὅμως ὅλη διότι ἡ ψυχή δέν δύναται νά θυσιασθῇ, ἀλλά μόνον τό ὑλικόν καί φθαρτόν ἀνθρώπινον σῶμα.'Ελάμβανε τήν λέξιν θυσίαν ὑπό τήν ὑλικήν ἔννοιαν (σφαγή-θάνατος), ἐνῶ ἔχει καί ἠθικήν ἔννοιαν.'Εκ τῆς θεωρίας ταύτης ἐξῆγε τό συμπέρασμα, ὅτι ἡ Θεία Εὐχαριστία (ἄρτος καί οἶνος) ἀναπαριστῶσα τήν ἐπί τοῦ Σταυροῦ θυσίαν, μεταβάλλεται εἰς σῶμα νεκροῦ Χριστοῦ τό ἄψυχον καί φθαρτόν, καί αὐτό μεταλαμβάνομεν, διότι ἐάν ἦτο ἄφθαρτον θά ἦτο καί ἀόρατον, ἀσύλληπτον καί δέν θά ἐτεμαχίζετο διά τῶν ὁδόντων, ἐνῶ ἡ Ἐκκλησία δέχεται μετάδοσιν ἰδιωμάτων μεταξύ τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ, ἕνεκα τῆς προσωπικῆς ἑνώσεως. Σύνοδος ἐν Κων/πόλει τό 1119, κατεδίκασε τήν διδασκαλίαν ταύτην καί τόν Συκυδίτην καί τούς ὁπαδούς αὐτοῦ.

Θιασώτης τῆς Πλατωνικῆς φιλοσοφίας, ὁ «Γέωργιος Γεμιστός» (Πλήθων), ἐφρόνει ὅτι ὁ κόσμος θά ὁμολογήσῃ ποτε θρησκείαν συγγενῆ πρός τήν ἀρχαίαν ἑλληνικήν. Συνέταξε ἐθνικάς προσευχάς, τήν ῾Αγίαν Τριάδα ἀντικατέστησε διά τῶν τριῶν τάξεων τῶν ἐθνικῶν θεῶν (οὐρανίων, χθονίων καί ταρταρίων). 'Εδέχετο τήν μετεμψύχωσιν, τήν εἰμαρμένη, τήν πολυγαμίαν τῶν ἀνδρῶν.

῾Ο μυστικισμός εἶχε τάσιν πρός τήν ἡσυχίαν καί τόν ἀπράγμονα βίον, δι' αὐτό ὀνομάζεται «῾Ησυχασμός».῾Ο μυστικός καί ἡσυχαστής, ζητεῖ νά ἐνωθῇ μετά τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ κόσμῳ ταύτῳ καί προαπολαύσῃ τήν μέλλουσα μακαριότητα, ἤτοι νά βλέπῃ τις τόν Θεόν  κατά τόν ἕκτον Μακαρισμόν «μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοί τόν Θεόν ὄψονται», τό ὁποῖον θά συμβῇ εἰς τήν ἄλλην ζωήν, ἐνῶ ὁ μυστικός θέλει νά τόν ἰδῇ ἐν τῷ παρόντι κόσμῳ. ῾Η θεωρία αὕτη ἀνεπτύχθη εἰς τρεῖς βαθμίδας. α) Τοῦτο ἐπιτυγχάνεται ὄχι διά τῆς καθαρᾶς νοήσεως (ἀφηρημένη σκέψις), ἀλλά κατ' ἀμεσότερον τρόπον διά τῆς ὁράσεως τοῦ νοῦ. β)῾Ο ὄρος αὐτός ἐθεωρήθη περισσότερον τοῦ πρέποντος νοερά καί πνευματική, διότι οἱ μυστικοί ἐπεδίωκον τήν μετά τοῦ Θεοῦ ἕνωσιν καί προαπόλαυσιν τῆς μελλούσης μακαριότητος, διά τοῦτο ἤρχισαν νά κάμωσι λόγον περί «πέντε πνευματικῶν αἰσθητηρίων καί αἰσθήσεων τοῦ νοῦ» καί συνηθέστε-ρον περί αἰσθήσεως τῆς γεύσεως ἐν τῇ ἐννοίᾳ τῆς ἀπολαύσεως διά τοῦ νοῦ καί συναισθήματος. γ) Καί ἡ τοιαύτη ἀπόλαυσις τοῦ Θεοῦ, ἐθεωρήθη ἀνεπαρκής.῎Ηθελον νά συμμετάσχῃ τῆς πνευματικῆς αἰσθήσεως καί ἀπολαύσεως τοῦ Θεοῦ, καί τό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, ὄχι οἱονδήποτε σῶμα, ἀλλά τό ἐκλεπτυθέν  καί ἐκπνευματισθέν.Τοιαύτην θεωρίαν εἶχον καί οἱ Μασσαλιανοί, ὡς μυστική καί ἐνθουσιαστική ὁμάς, οἱ ὁποῖοι ἐχρησιμοποίουν ἐκβιαστικόν μέσον πρός ἐπιτυχίαν τοῦ ἐπιδιωκομένου σκοποῦ, διά συνεχῶν προσευχῶν καί χορῶν. Αἱ θεωρίαι αὗται ἀνενεώθησαν κατά τήν ι΄ ἑκατ/ρίδα καί ἀπαντῶσι παρά τοῖς μοναχοῖς (Σινᾶ, Συρία) καί βραδύτερον εἰς ἡσυχαστάς τοῦ ῾Αγίου῎Ορους, οἱ ὁποῖοι ὅπως καί οἱ Μασσαλιανοί, ἔτσι καί αὐτοί μετεχειρίζοντο ὑλικόν ἐκβιαστικόν μέσον.Ἐχρησιμοποίουν μέθοδον διά τῆς ὁποίας καθίστατο ἀσφαλής καί βεβαία ἡ ἐμφάνισις τοῦ Θείου Φωτός, λαμβάνοντες διαφόρους στάσεις καί νοερῶς ἐπανελάμβανον συνεχῶς τό «Κύριε 'Ιησοῦ Χριστέ ἐλέησόν με», ἐν ἀντιθέσει πρός τούς Μασσαλιανούς, οἱ ὁποῖοι προσεπάθουν νά τό ἐπιτύχουν διά τῶν συνεχῶν προσευχῶν καί χορῶν. Εἰς τό ζήτημα τοῦ ἡσυχασμοῦ προὐκλήθησαν θεολογικαί ἔριδαι.

Πρωταγωνσταί, ἦσαν ὁ «Βαρλαάμ ὁ Καλαβρός», ὁ ὁποῖος ἐν ῾Αγίῳ῎Ορει ἐδιδάχθη τήν νέαν ἄσκησιν, ἀλλ' ἔπειτα μετέβαλε γνώμην, διεκομώδη αὐτήν ἀποκαλῶν τούς ἡσυχαστάς «ὀμφαλοψύχους» καί «Μασσαλιανούς». Κατά τόν Βαρλαάμ, ἡ θέα τοῦ ἀΰλου καί ἀκτίστου φωτός διά τῶν σωματικῶν ὀφθαλμῶν δέν ἦτο δυνατόν, διότι κατά τό Εὐαγγέλιον τοῦ 'Ιωάννου, «Θεόν οὐδείς ἑώρακεν πόπωτε». Κατά συνέπειαν ὁ ἰσχυρισμός τῶν ἡσυχαστῶν, ἔφερεν εἰς ἀποδοχήν δύο Θεῶν, τοῦ μέν ὁρατοῦ, τοῦ δέ ἀοράτου, δι' αὐτό κατηγόρει αὐτούς ὡς «Διθεῒτας».

'Αντίπαλος αὐτοῦ ἦτο ὁ «Γρηγόριος Παλαμᾶς», ὁ ὁποῖος ὑ-πεστήριξε τήν δυνατότητα ταύτην τῆς θέας τοῦ ἀΰλου καί ἀκτίστου φωτός, ἐξηγῶν, ὅτι τό ὁρώμενον ὑπό τῶν ἡσυχαστῶν φῶς, δέν εἶναι ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία εἶναι ἄϋλος, ἄκτιστος καί ἀόρατος, ἀλλά ἡ ἐνέργεια τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία εἶναι μέν ἄκτιστος, ἄϋλος, ἀλλ' εἴς τινας περιστάσεις, ὁρατή, προσιτή, μεθεκτή, ὡς ἡ φλεγομένη βάτος τοῦ Μωϋσέως κ.λ.π.

῾Ο Βαρλαάμ ἠρνεῖτο τήν διάκρισιν οὐσίας καί ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, θεωρῶν αὐτάς ἀκτίστους (ἀΰλους), ἀοράτους, ἀπροσίτους καί ἀμεθέκτους. Σύνοδος ἐν Κων/πόλει τό 1341 ἐδικαίωσε  τόν Παλαμᾶν καί ἐπέπληξε τόν Βαρλαάμ, διότι ἐγέννησε δογματικά ζητήματα.

Μαθητής τοῦ Βαρλαάμ, ὑπῆρξεν ὁ «Γρηγόριος 'Ακίνδυνος» πολέμιος τῶν ἡσυχαστῶν.Ἐδέχετο ὡς μόνους ἀκτίστους ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, τόν Υἱόν καί τό Πνεῦμα τό ῞Αγιον, ὅλας δέ τάς ἄλλας, ἐθεώρει ὡς ἐνεργήματα καί ἑπομένως κτιστάς.῾Ο χαρακτηρισμός τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος ὡς ἐνεργειῶν, ἐφαίνετο ὡς ἄρνησις τῆς προσωπικότητος αὐτῶν, δι' αὐτό ἡ Σύνοδος τοῦ 1351 ἐν τοῖς 'Ανακτόροις, ἐπεδοκίμασε τήν διδασκαλίαν τοῦ Παλαμᾶ, ἀναθεμάτισε τόν Βαρλαάμ καί τόν 'Ακίνδυνον, ὡς Μοναρχιανούς, ἀρνουμένους τήν Τριαδικότητα τοῦ Θεοῦ.

'Εν ῾Αγίῳ ῎Ορει, ὁ μοναχός «Πρόχωρος Κυδώνης», ἐφρόνει τά τοῦ Βαρλαάμ καί ἐδέχετο τήν ἀνθρωπίνη φύσιν τοῦ Χριστοῦ ἀτελῆ καί ἁμαρτωλόν. Σύνοδος ἐν Κων/πόλει τό 1368, ἀναθεμάτισε τόν Κυδώνη, τόν δέ Παλαμᾶν κατέταξε στούς ἁγίους.

'Από τῆς ιβ΄ ἑκατ/ρίδος ὡρίσθη ὁ ἀκριβής ἀριθμός τῶν μυστηρίων εἰς ἑπτά (7), καί ὁ τρόπος τῆς μεταβολῆς τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, εἰς Σῶμα καί Αἷμα Κυρίου.Ἐγένετο δέ κρίσις οὐσίας καί ἰδιωμάτων.῎Οθεν αἱ ἰδιότητες τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου μένουσι, ἡ δέ οὐσία μεταβάλλεται (μετουσίωσις), καί κατέστη δόγμα τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας ὑπό τῆς Συνόδου τοῦ Λατερανοῦ τό 1215.

Δύο τρόποι συνετέλεσαν ὥστε ν' ἀλλάξῃ ὁ τρόπος κοινωνίας τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ὁ μέν φόβος τῆς βεβηλώσεως αὐτῆς (πτῶσις ἐκτός στόματος), δι' αὐτό ἡ Δυτική Ἐκκλησία διά τοπικῶν Συνόδων, ἀπηγόρευσε τήν Θείαν Εὐχαριστίαν εἰς τά νήπια, εἰς δέ τούς πιστούς, τήν μετάληψιν τοῦ Αἵματος, διά τήν αὐτήν αἰτίαν καί καθιέρωσε καί τήν«῎Οστιαν».῾Ο δεύτερος λόγος ἦταν ἡ δυσκολία μεταλήψεως μεγάλου ἀριθμοῦ χριστιανῶν κατά τόν ἀρχαῖον τρόπον.

῾Η Ἀνατολική Ἐκκλησία, καθιέρωσε τήν λαβίδα καί ψίχουλα ἐκ τοῦ ῾Αγίου Σώματος. Ἐν τῇ Δύσει ἐπεκράτησεν ἡ ἀντίληψις, ὅτι ὁ λαβών τήν Θείαν Εὐχαριστίαν, πρέπει νά ἔχῃ ἀνεπτυγμένη τήν συνείδησιν (10-12 ἐτῶν), καί ἐχώρισε τό Χρῖσμα τοῦ Μύρου ἐπί τοῦ βαπτίσματος καί καθιέρωσε τόν ἐν τῇ ἀρχαίᾳ Ἐκκλησία, κατ' ἐξαίρεσιν τελούμενον βάπτισμα διά ραντίσματος (βάπτισμα κλινικῶν).

Εἰς τήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν, ἐπεκράτησεν ἡ ἀντίληψις, ὅτι τά χαρίσματα τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, τά ὁποῖα μεταδίδει τό ῞Αγιον Μύρον, δέν ἐξαρτῶνται ἐκ τῆς προϋποθέσεως ὅτι ὁ χριόμενος ἔχει ἀνεπτυγμένη συνείδησιν, καί εἰσήγαγε τόν νηπιοβαπτισμόν, ἵνα μή ὁ βαπτιζόμενος καί χριόμενος ἐνθυμεῖται τάς ὑποχρεώσεις τάς ὀποίας ἔλαβεν, ἀλλά νά νομίζῃ ὅτι ἐκ γεννε-τῆς καί ἐκ φύσεως εἶναι Χριστιανός.

Ἐν τῇ ἐξομολογήσει ἐπεκράτησαν αἱ «ἀφέσεις» ἐκ τῶν τιμωριῶν τοῦ καθαρτηρίου πυρός, μέχρι σημείου πού ἐπεσκίασε τάς ἀφέσεις τῶν ἁμαρτιῶν ἐξ εἰληκρινοῦς μετανοίας. Διά τήν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν ἐκ τῶν ἀντισταθμισμάτων ἐλάμβανον ἔγγραφον (συγχωροχάρτιον) τέλη ιγ$ ἑκατ/ρίδος.Ἐκ τῆς θεωρίας, ὅτι ὁ Πάπας διαθέττει τόν θησαυρόν τῶν περισευόντων ἀγαθῶν ἔργων τοῦ Χριστοῦ καί τῶν ῾Αγίων, ἡ συγχωρητική εὐχή ἔλαβεν ἄλλην μορφήν. ῾Ο ῾Ιερεύς, ἐξ ὀνόματος τοῦ Πάπα δέν παρακαλεῖ τόν Θεόν νά συγχωρήσῃ τόν ἁμαρτωλόν, ἀλλά αὐτός συγχωρεῖ αὐτόν, (ἐγώ σέ συγχωρῶ).

῾Η Δυτική Ἐκκλησία εἰσήγαγε νέας ἑορτάς. α) Τήν ἑορτήν τῆς ῾Αγίας Δωρεᾶς πρός τιμήν τῆς ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ τελουμένης μετουσιώσεως, β) ῾Η ἑορτή τῶν τρελλῶν τήν 1ην τοῦ ἔτους, γ) ἡ ἑορτή τῆς ῎Ονου, ἐτιμῶντο τρεῖς ἁγιογραφικαί ὅνοι, τά Χριστούγεννα ἡ ῎Ονος τοῦ Βαλαάμ, τήν 14ην 'Ιανουαρίου ἡ ῎Ονος τῆς Παρθένου καί τήν Κυριακήν τῶν Βαἵων ὁ Πῶλος τοῦ 'Ιησοῦ. δ) ῾Η ἑορτή τοῦ ἐπισκόπου παιδός, εἰς ἀνάμνησιν τῶν ἀναιρεθέντων νηπίων τήν 28 Δεκεμβρίου, ε) ὁ Πασχάλιος γέλος. Κατ' αὐτήν ἀντί κυρήγματος τοῦ Πάσχα, ἐλέγοντο ἀστειότητες καί βομωλοχίαι προκαλοῦντα τον γέλωτα καί στ) οἱ νεκρικοί χοροί. Αἱ παραστάσεις, ἐκ του Βυζαντίου προερχόμεναι ὡς ἔμ-πνευσις, εἰς τήν Δύσιν ἀνεπτύχθη καί προσέγγισε πρός τό κοσμικόν θέατρον. Σήμερον παρά τοῖς δυτικοῖς, τελεῖται μόνον ὁ «Νιπτήρ».

῾Η ἐν τῇ Ἀνατολῇ ἀπό τῆς στ$ ἑκατ/ρίδος ἐμφανισθεῖσα «Σχολαστική Θεολογία», μετεδόθη καί ἐν τῇ Δύσει, ἡ ὁποία βραδύτερον η$ ἑκατ/ρίς ἐστηρίχθη ἐπί τῆς λογικῆς τοῦ 'Αριστοτέλους, ἐζήτει ὄχι μόνον ( ὡς ἡ Σχολαστική Θεολογία τῆς 'Ανατολῆς), νά διασαφηνίσῃ καί συστηματοποιήσῃ τά δόγματα τῆς Χριστικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά νά πείσῃ τούς ἀνθρώπους περί αὐτῶν διά τοῦ ὀρθοῦ λόγου. Τοῦτο ὠνομάσθη «Διαλεκτική».῾Η πρώτη ἀξιοσημείωτος χρησιμοποίησις τῆς ἐπιστημονικῆς διαλεκτικῆς, ἀπαντᾶται εἰς τήν Δύσιν τέλη ιβ$ ἑκατ/ρίδος παρά τῷ Γάλλῳ «Βερεγκαρίῳ», ὁ ὁποῖος διά τοῦ ὀρθοῦ λόγου (ὀρθολογι        στικόν) ἀπέκρουεν ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ τήν μετουσίωσιν καί ἐδέχετο μόνον τήν παρουσίαν τῆς δυνάμεως τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ. ῾Ο μετά τήν καθαγίασιν ἄρτος καί οἶνος, διαφέρουσι τῶν πρό τῆς καθαγιάσεως, ὡς τό ὕδωρ τοῦ βαπτίσματος διαφέρει τοῦ πρό τῆς καθαγιάσεως. Μόνον οἱ πιστοί ματαλαμβάνουσι τῆς δυνάμεως τοῦ Χριστοῦ.῾Υπό τοπικῶν Συνόδων κατεδικάσθη καί ἠναγκάσθη ν' ἀνακαλέσῃ τάς δοξασίας του καί ἀποδεχθῇ τήν διδασκαλίαν τῆς 'Εκκλησίας.

῾Ετερος ὁπαδός της Σχολαστικῆς Σχολῆς, ἦτο ὁ «῎Ανσελμος» τό 1209, ὁ ὁποῖος ἐζήτει ν' ἀποδείξῃ ὀντολογικῶς τήν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ. ῾Η ἔννοια τοῦ Θεοῦ ὡς τελείου ἐμπερικλείει κατ' ἀνάγκην καί τήν ὕπαρξίν του, διότι ἄλλως δέν θά ἦτο τέλειος. Εἰς συγγράμματά του ἐζήτει ν' ἀποδείξῃ τήν ἀνάγκην τῆς ἐν-ανθρωπήσεως τοῦ Χριστοῦ. ῾Η Θεία δικαιοσύνη ἀπήτει ἱκανοποίησιν, τήν ὁποίαν ὁ ἄνθρωπος δέν θά ἠδύνατο νά τελέσῃ, ἄρα ἀνάγκη νά τελέσῃ αὐτήν ὁ Θεάθρωπος. Τήν νομικήν σχέση τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ μυστηρίῳ τῆς ἐξομολογήσεως καί ματανοίας, μετέφερεν ἀντί τῆς σχέσεως τοῦ Χριστοῦ καί τοῦ Θεοῦ, ἐν τῷ ζητήματι τοῦ σωτηριώδους ἔργου τοῦ Χριστοῦ. 'Εζήτει ν' ἀποδείξῃ τήν περί τῆ ῾Αγίας Τριάδος καί τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ  ἐκκλησιαστικήν διδασκαλίαν. Εἰς τήν ἐν Βάρῃ τό 1098 Σύνοδον, ἀνέπτυξε τήν ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπόρευσιν τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος.

῾Ο Γάλλος «Πέτρος 'Αβαιλάρδος» (1142), ἠσχολεῖτο μέ δογμα-τικά καί ἠθικά ζητήματα, καί διά τῆς διαλεκτικῆς, ἐζήτει νά εὕ-ρῃ τήν ὀρθήν γνώμην ἐπί τῶν διαφωνιῶν τῶν γνωμῶν τῶν πα-τέρων, μέ βάσιν τό ἀπόφθεγμα, «οὐδέν πιστευτόν ἤ μή πρῶτον ἐννοηθῇ».Τοῦτο ἀντέβαινεν εἰς τήν διδασκαλίαν τῆς 'Εκκλησίας. Οὕτως ὁ 'Αβαιλάρδιος ἀπεμακρύνθη αὐτῆς, καί ἐπλησίαζε τούς δυναμικούς Μοναρχιανούς, διότι ἐδέχετο τά μέν τρία πρόσωπα τῆς ῾Αγίας Τριάδος, ὡς τρεῖς ἰδιότητας τοῦ Θεοῦ (παντοδυναμίαν, σοφίαν, ἀγάπην), τήν δέ ἐνσάρκωσιν ὡς δυναμικήν ἐνοίκησιν τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ ἀνθρώπῳ 'Ιησοῦ. Τό σωτηριῶδες ἔργον του ὁ 'Ιησοῦς, ἐτέλεσε διά τῆς διδασκαλίας καί παραδείγματος, ὁ δέ σταυρικός θάνατος εἶχε μόνον ψυχολογικήν καί ἠ-θικήν σημασίαν. ῾Η δι' αὐτοῦ δειχθεῖσα ἀγάπη, ἐγέννησεν ἐν τῷ ἁμαρτωλῷ ἀνθρώπῳ ἀντίστοιχον ἀγάπην, ἡ ὁποία ἐλευθέρωσεν αὐτόν τῆς δουλείας τῆς ἁμαρτίας καί ἀνασυνέδεσε τάς μετά τοῦ Θεοῦ σχέσεις. Οὕτως ἡ Σχολαστική Θεολογία τοῦ 'Α-βαιλάρδου μετετράπη εἰς ὀρθολογισμόν. Σύνοδος τῶν Σαουσῶν κατεδίκασε τό σύγγραμμα αὐτοῦ εἰς τήν διά πυρός καταστροφήν καί ἀφωρίσθη αὐτός καί οἱ ὁπαδοί του.

῾Η Σχολαστική Θεολογία τῆς ιγ$ ἑκατ/ρίδος ἐστηρίχθη εἰς τά φυσικά, μεταφυσικά, ψυχολογικά, ἠθικά καί πολιτικά συγγράμματα τοῦ 'Αριστοτέλους, τά ὁποῖα δέν συμπεριελαμβάνοντο εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν διδασκαλίαν, ἀλλά καί δέν ἀντέκειντο. Ἐκ τῆς μή ἐπαρκοῦς μεταφράσεως καί κατανοήσεως τούτων, τά κείμενα αὐτά ἔλαβον πανθεϊστικήν χροιάν ὡς ἐδιδάσκετο ἀρχάς τῆς ιγ΄ ἑκατ/ρίδος ὁ Πανθεϊσμός (συνταύτισις Θεοῦ καί φύσεως) τήν ὁποίαν διδασκαλίαν κατεδίκασεν ἡ Ἐκκλησία.Ἐκ τοῦ ὀρθοῦ λόγου, δύναται νά φθάσῃ τις εἰς γενικάς θρησκευτικάς ἰδέας (ὕπαρξις Θεοῦ, ἀθανασία ψυχῆς κλπ), ἐνῶ κατά τήν ἐκκλησιαστικήν διδασκαλίαν, ἡ ἀλήθεια προέρχεται ἐκ τῆς Θείας ἀποκαλύψεως.

Κατά τό δεύτερον ἥμισυ τῆς ιβ΄ ἑκατ/ρίδος ἐνεφανίσθησαν οἱ «Βάλδιοι» ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦ ἀρχηγοῦ αὐτῶν Βαλδίου. Οὗτοι δέν ἦσαν διαλυσταί, δέν ἀπέρριπτον τά μυστήρια καί ἱεροτελεστίας. Αἱ δοξασίαι των ἦσαν, ἄρσις κύρους τῶν μυστηρίων ἀναξίων κληρικῶν (δυτικῶν), ἀπέρριπτον τά συγχωροχάρτια, τό καθαρτήριον πῦρ καί τά μνημόσυνα ὑπέρ τῶν νεκρῶν. Μέχρι τῆς ιδ΄ ἑκατ/ρίδος ἐχειροτονοῦντο κληρικοί, βραδύτερον ὅμως ὅλοι οἱ τέλειοι Βάλδιοι, ἄνευ χειροτονίας, ἐθεωροῦντο κληρικοί καί ἐτέλουν τά μυστήρια.῾Η Δυτική 'Εκκλησία κατεδίωξε τάς αἱρέσεις ταύτας διά παπικῶν ἀνακριτῶν, καί οὕτω κατέστη τό παπικόν καθίδρυμα τό ὁποῖον ὠνομάσθη«῾Ιερά ἐξέτασις».Διά τῶν βασανηστηρίων οἱ καθαροί Βάλδιοι ἐξωλοθρέφθησαν, ἀλλά δέν ἐξερριζώθησαν. Διέδωσαν τάς ἀντιπαπικάς καί ἀνθιερουργικάς ἰδέας των καί ἔγιναν πρόδρομοι τοῦ Λουθήρου καί ἄλλων μεταρρυθμιστῶν. Βραδύτερον συνεχωνεύθησαν μετά τῶν Προτεσταντῶν.

Τέλη ιδ΄ ἑκατ/ρίδος (1374), ἐνεφανίσθη ὁ «'Ιωάννης Βίκλιφ», τοῦ ὁποίου θεμελιώδης ἰδέα τῆς διαδασκαλίας του εἶναι «Θεῖον, εἶναι ὅ,τι ρητῶς ἀναφέρεται ἐν τῇ ῾Αγίᾳ Γραφῇ), ἐπίθεσιν τῶν χειρῶν.'Απέρριπτε τό Εὐχέλαιον, τήν μυστικήν ἐξομολόγησιν καί τό δικαίωμα τοῦ ῾Ιερέως νά συγχωρῇ ἁμαρτίας, ὡς σφετερισμόν Θείου δικαιώματος. 'Απέρριπτε τόν μοναχικόν βίον, τήν προσκύνησιν τῶν ῾Αγίων λειψάνων, τῶν Εἰκόνων καί τήν πληθύν τῶν ἑορτῶν. ῾Η διασκαλία αὕτη κατεδικάσθη (Σύνοδος Λονδίνου 1382).

Τό κήρυγμα τοῦ Βίκλιφ, ἀνέλαβεν ὁ «Χούς», ὁ ὁποῖος ἦτο συντηρητικότερος.'Εδέχετο ὅ,τι δέν ἀντίκειται ἐν τῇ ῾Αγίᾳ Γραφῇ καί τήν μετουσίωσιν τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου. Κατά τήν Σύνοδον τῆς Κωνσταντίας τό 1415, κατεδικάσθη καί ἐκάη ζῶν διά πυρός. ῾Ο θάνατος τοῦ Χούς, ἠρέθησε τούς ὁπαδούς του καί ἔ-λαβεν ἐπαναστατικόν χαρκτῆρα. Συνεπείᾳ τούτου προέκυψεν ἡ Βοϊμική 'Εκκλησία τῶν «Οὐκτραβιτῶν»=(ἀμφότεροι), κεχωρισμένοι τοῦ Πάπα.῎Εμεινον πιστοί εἰς ὅ,τι δέν ἀντίκειται ἐν τῇ ῾Αγίᾳ Γραφῇ, καί οἱ λαϊκοί ἐκοινώνουν ἀμφότερα ἄρτον καί οἶνον.

'Αντίδρασιν κατά τῶν παπικῶν ἰδεῶν, παρουσίασαν ἀρχάς τῆς ιστ΄ ἑκατ/ρίδος τρεῖς μεταρρυθμισταί, (Λούθηρος, Ζβίγγλιος καί Καλβῖνος).

῾Ο «Μαρτῖνος Λούθηρος» Γερμανός, ἐκ τυχαίου γεγονότος εἰσῆλθεν εἰς τό τάγμα τῶν Αὐγουστιανῶν ἐρημιτῶν, καί μετά δύο ἔτη ἔγινε ῾Ιερεύς τό 1507. 'Απεδέχθη τήν διδασκαλίαν τοῦ Αὐγουστίνου περί ἀπολύτου προορισμοῦ, καί ἐζήτει νά ἐπιτύχῃ τήν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς του, διά τῶν μοναχικῶν μέσων (ἀγρυπνία, νηστεία, προσευχή, ἐξομολόγησις).Ἐκ τῆς πρός Ρωμαίους ἐπιστολῆς τοῦ 'Αποστόλου Παύλου, «δικαιοσύνη γάρ Θεοῦ ἐν αὐτῇ ἀποκαλύπτεται», ἀμφάβαλε διά τήν σωτηρίαν του, διότι ἐ-ξελάμβανε τήν λέξιν«δικαιοσύνην» ὡς σημαίνουσα τήν τιμωρόν ἐνέργειαν τοῦ Θεοῦ. Βραδύτερον εὗρεν ὅτι δέν σημαίνει τήν τιμωρόν ἐνέργειαν, ἀλλά τή σώζουσαν ἐνέργειαν τοῦ Θεοῦ. ῾Η ἀντίληψις αὕτη κατέστη ἡ βάσις τῶν Θεολογικῶν αὐτοῦ ἰδεῶν, τάς ὁποίας ἐρύσθη ἐκ τῶν ἐπιστολῶν τοῦ 'Αποστόλου Παύλου καί ἐκ τῶν συγγραμμάτων τοῦ Αὐγουστίνου. Αἱ ἰδέαι του εἶχον μυστικόν χαρακτῆραν. ῾Ο μοναχικός βίος του ἔτεινε πρός τόν μυστικισμόν καί ἐμελέτα μυστικά συγγράμματα.Ἐδέχθη τήν πίστιν ὡς μόνον μέσον σωτηρίας καί τήν 'Εκκλησίαν ἀόρατον ὡς σύνολον σεσωσμένων. Ἀπέρριπτε τά ὁρατά μέσα τῆς σωτηρίας (μυστήρια κλπ) καί τάς ἀφέσεις τῶν ἁμαρτιῶν ὑπό τοῦ Πάπα. Προὐκάλεσε διά 95 θέσεών του ζήτημα περί τοῦ θέματος, ἐκ τῶν ὁποίων ἐξερράγη συγγραφική θεολογική ἔρις. 'Αντίπαλος του ἦτο ὁ «'Ιωάννης ῎Εκκος». Οὗτος ἀνέφερε τήν Σύνοδον τῆς Κωνσταντίας τό 1415, ἡ ὁποία εἶχε καταδικάσει ὡς αἵρεσιν τήν διδασκαλίαν τοῦ Χούς, κατά τήν ὁποίαν ἡ εἰς τόν Πάπαν ὑποταγή, δέν εἶναι ἀπαραίτητος διά τήν σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου. ῾Ο Λούθηρος ἐδέχθη ὡς ὀρθήν τήν διδασκαλίαν τοῦ Χούς καί ἀπέρριψε το ἀλάθητον καί τάς Οἰκ. Συνόδους. ῾Ως μόνην αὐθεντίαν ἐδέχθη τήν ῾Αγίαν Γραφήν.

῾Η σωτηρία, κατά τόν Λούθηρον, εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς Θείας Χάριτος καί τῆς πίστεως, ὡς ἡ ἀντίληψις τῶν μυστικῶν. 'Εν-διεφέρετο νά δείξῃ τό κύριον σημεῖον τῆς σωτηρίας. ῾Η 'Ορθόδοξη 'Εκκλησία, ὡς κύριον σημεῖον ἐδέχθη τό μετά τήν τελικήν κρίσιν, ἡ Λατινική 'Εκκλησία τό ἀμέσως μετά τόν θάνατον, καί ὁ Λούθηρος τήν στιγμήν κατά τήν ὁποίαν διά τῆς πίστεως γίνεταί τις Χριστιανός. ῾Ο Λούθηρος εἶχε δεχθεῖ τά μυστήρια τῆς Θείας Εὐχαριστίας καί τοῦ βαπτίσματος.'Αλλά τοῦτο ἀντέφασκεν εἰς τήν προτεσταντικήν θεωρίαν περί τῆς πίστεως μόνον προερχομέης σωτηρίας. Πρός λύσιν τοῦ ζητήματος τούτου, εὗρεν ὄχι τάς ἐξωτερικάς πράξεις τῶν μυστηρίων, ἀλλά τήν πίστιν εἰς ὡρισένους λόγους τοῦ Χριστοῦ (τό ὑπέρ ἡμῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν) καί (ὁ πιστεύσας καί βαπτισθείς σωθήσεται).῾Η ἕνωσις τῆς Θείας Χάριτος καί τῆς πίστεως, εἶναι ἐφαρμογή θεμελιώδους ἰδέας τοῦ Λουθηρου. Εἰς τόν νηπιοβα-πτισμόν ὅπου δέν ὑπάρχει πίστις, ἵνα μή ἀπορρίψῃ τοῦτο, ἐγκατέλειψε τήν θεμελιώδη ἰδέα του καί ἐδέχθη τήν Θείαν Χάριν, χωρίς ἐκ μέρους τοῦ βαπτιζομένου ν' ἀνταποκρίνεται ἡ πίστις (ἀντίθεσις εἰς τήν θεωρίαν περί σωτηρίας ἐκ μόνης τῆς πίστεως). 'Επροτίμησε τήν ἀντίφασιν παρά τήν ἀπόρριψιν τοῦ νηπιοβαπτισμοῦ.

Πολεμῶν τόν Ζβίγγλιον, ὁ ὁποῖος εἶχε συμβολικήν ἀντίληψιν περί τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ἐζήτει νά ἑδραιώσῃ τήν πραγματικήν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν, ἐδέχθη τήν πραγματικήν παρουσίαν τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ. Καί ὁ μή πιστεύων μεταλαμβάνει τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, (ἀντίθεσις εἰς τήν θεωρίαν του), διότι ὑπάρχει Θεία Χάρις χωρίς πίστιν, (χω-ρισμός τῶν δύο παραγόντων, ἄρα πραγματικόν μυστήριον).

῾Η ῾Ιερά ἐξέτασις ἤνοιξε δίκην κατ' αὐτοῦ, ὅτε τό 1520, ἐξεδόθη παπική βούλλα, διά τῆς ὁποίας κατεδικάζοντο προτάσεις τῶν συγγραμμάτων, διετάσσετο ἡ καῦσις τούτων καί ἠπειλεῖτο δι' ἀνεθεματισμοῦ. Οὗτος ἠρνήθη νά ὑπακούσῃ καί ἀνακαλέσῃ τάς ἰδέας του, ὅτε ἀναθεματίσθη δι' ὁριστικῆς βούλλης τό 1521. Οἱ ἄκροι ὁπαδοί τοῦ Λουθήρου, προέβησαν εἰς ἐκκλησιαστικάς μεταρρυθμίσεις. Κατήργησαν τόν μοναχικόν βίον καί ἐπέβαλον τόν ὑποχρεωτικόν γάμον τῶν κληρικῶν. Μετερρύθμισαν τήν λειτουργίαν καί ἐν γένει τήν λατρείαν. ῾Ο Λούθηρος ἦτο πιό συν-τηρητικός καί ἀπεξένωσε τούς ἄκρους ὁπαδούς.Ἐξ αὐτῶν προέκυψαν βραδύτερον οἱ «'Αναβαπτισταί».

Αἱ 95 θέσεις τοῦ Λουθήρου, ἐπροκάλεσαν θεολογικόν ἐκκλησιαστικόν καί πολιτικόν ζήτημα. Αἱ δύο πρῶται κατέληξαν εἰς τήν ἔκδοσιν τῆς παπικῆς βούλλης καί τό τρίτον εἰς τήν ἔκδοσιν αὐτοκρατορικοῦ διατάγματος τῆς Βορματίας, ἐπικυροῦντος τήν παπικήν βούλλαν. Τό πολιτικόν ζήτημα ἔλαβε τήν μορφήν τό ἄν θά ἐφαρμοσθῇ καί πῶς θά ἐφαρμοσθῇ τό διάταγμα τῆς Βορματίας. ῾Η ἐφαρμογή του ἀφήνεται εἰς τήν ἐλευθέραν θέλησιν τῶν Γερμανῶν ῾Ηγεμόνων.Ἐκ τοῦτου, ὅσοι συνεπάθουν τάς ἰδέας τοῦ Λουθήρου, ἐπέτρεπον τήν διάδοσιν αὐτῶν εἰς τάς χώρας των. Οἱ ἀντίθετοι ἀπηγόρευον. Τελικά τό 1529, εἰς Σπάϋερ, τό συμβούλιον τῶν ῾Ηγεμόνων ἀπόντος τοῦ αὐτοκράτορος, ἔλαβε δύο διαφορετικάς ἀποφάσεις. ῞Ωρισε νά ἐφορμοσθῇ τό διάταγμα τῆς Βορματίας καί ἐμποδισθῇ ἡ περαιτέρω διάδοσις τῆς μεταρρυθμίσεως. Οἱ προσκείμενοι εἰς τάς ἰδέας τοῦ Λουθήρου ῾Ηγεμόνες, διεμαρτυρήθησαν ἐν τῷ συνεδρίῳ κατά τῆς ἀποφάσεως ταύτης. Παρουσίᾳ τοῦ αὐτοκράτορος τό ἔτος 1530 ἐν Αὐγούστῃ, ἀνετέθη εἰς καθολικούς θεολόγους ἡ ἐξέτασις τοῦ ζητήματος. Οὗτοι ἐν πληοψηφίᾳ ἔθεσαν ἐν ἰσχύει τό διάταγμα τῆς Βορματίας, διά τοῦ ὁποίου ἀπηγορεύθησαν ὅλαι αἱ ἀποχρώσεις τοῦ Προτεσταντισμοῦ, νά ἀρθῶσι αἱ γενόμεναι μεταβολαί εἰς τήν Θείαν λατρείαν καί ἀσκηθῇ λογοκρισία. ῾Ο Λούθηρος, ὑπέβαλεν ὁμολογίαν πίστεως, ὠνομασθεῖσα «Αὐγουστιαία ὁμολογία». Συμβιβαστικαί προσπάθειαι κατέληξαν εἰς τήν ἀναγνώρισιν ἐπισήμως τῶν Προτεσταντῶν τούς ἐπιδεχομένους τήν Αὐγουστιαίαν ὁμολογίαν καί ἀπέκλειε τούς ἀναβαπτιστάς Ζβιγγλιανούς. Ἐν τῷ μεταξύ ὁ Λούθηρος εἶχεν ἀποθάνει πρίν ἴδῃ τήν ἐξασφάλισιν τῶν Προτεσταντῶν, οἱ ὁποῖοι ἔλαβον τό ὄνομα «Προτεστάνται» ἤ «Διαμαρτυρόμενοι» ἐκ ῆς διαμαρτυρίας τῶν ῾Ηγεμόνων ἐν τῷ συμβουλίῳ τοῦ Σπάϋερ.

«Οὐλερῖχος Ζβίγγλιος», Ἐλβετός ἐγεννήθη τό 1484. Ἐπί τῶν θεωριῶν τοῦ Ἐράσμου, ἠθέλησε νά διορθώσῃ τόν Χριστιανισμόν ἐπί τῇ βάσει τῆς ῾Αγίας Γραφῆς, δι' αὐτό ἀπέρριψε τάς τελετουργίας καί ἐξωτερικάς λατρείας, ὠνομάσας αὐτάς «'Ιουδαϊκάς τελετάς».Ἐπέδρασαν ἐπ' αὐτοῦ τά συγγράμματα καί τό παράδειγμα τοῦ Λουθήρου. ῾Ως ῾Ιερεύς ἐν Ζυρίχῃ, ἠμπόδισε τήν πώλησιν συγχωροχαρτίων, ἠξίωσεν ἐλευθερίαν εἰς τήν τροφήν τῶν Χριστιανῶν καί τόν γάμον τῶν κληρικῶν.'Εν τῇ πίστει, αὐθεντία ἡ ῾Αγία Γραφή καί ἐπετέθε κατά τῆς παπικῆς ἐξουσίας.

Εἰς τήν μεταρρύθμισιν ἔλαβε 67 θέσεις. Μετερρύθμισε καί βραδύτερον κατήργησε τά μοναστήρια, τήν λατρείαν καί τήν διοργάνωσιν. Οὕτως οἱ Ἐλβετοί, ἐχωρίσθησαν εἰς δύο μερίδας, τούς καθολικούς καί τούς Ζβιγγλιανούς. Ἐξεράγη ἐμφύλιος πόλεμος. Εἰς τήν μάχην ἐφονεύθη ὁ Ζβίγγλιος. ῾Η εἰρήνη τοῦ Κάππελ τό 1531, ἔθεσε τέρμα εἰς τήν διάδοσιν τῆς μεταρρυθμίσεως. Διάδοχος τοῦ Ζβιγγλίου, ἦτο ὁ «'Ιωάννης Καλβῖνος» Γάλλος. 'Εγεννήθη τό 1508. '

Ἐδέχθη τήν μοναχικήν κουράν 18 ἐτῶν. Ἐσχετίσθη μετά Λουθηριανῶν καί ἐπεξηργάσθη τά κατηχήσεις αὐτῶν.῏Ητο αὐστηρῶν ἀρχῶν καί τηρητής τῆς ῾Αγίας Γραφῆς. Ἐξέδωσε τάς ἐκκλησιαστικάς διατάξεις διά τῶν ὁποίων ἐρυθμίζοντο ἡ ἐκκλησιαστική διοργάνωσις καί ὁ χριστιανικός βίος τῶν πολιτῶν. Καταπολέμησε τήν πολυτέλειαν, σπατάλην καί τάς τέρψεις.῎Εκαμνε αἰφνιδιαστικάς ἐπιθεωρήσεις τῶν οἰκιῶν, τῶν βιβλιοθηκῶν, ἰματιοθηκῶν, μαγειρείων, ἵνα μή περιέχωσιν ἐπιλήψιμόν τι ὑπερβαῖνον τά τεθέντα ὄρια καί τοῦ ὕπνου, ἵνα μή εἰς περίπτωσιν τόν ὕπνον προτιμᾶ, τῆς ἀκροάσεως τοῦ κυρήγματος τοῦ Καλβίνου. Πολλοί ἀντέδρασαν. Ἐσκόπει τήν ἵδρυσιν προτύπου Χριστιανικῆς πόλεως, ἡ ὁποία ὡς ζύμη θά ἐπέδρα ἐφ' ὁλοκλήρου τοῦ κόσμου. Πρός ἐπιτυχίαν ἐχρησιμοποίησε πᾶν μέσον, (κατασκοπίαν, εἰρκτήν, ἐξορίαν, βασανηστήρια, θανατικάς καταδίκας). Ἀπέθανε τό ἔτος 1560.

Καί οἱ τρεῖς οὗτοι μεταρυθμισταί, ἔθιξαν τά περί της σωτηρίας. ῾Η καταπολέμησις τῶν παπικῶν καταχρήσεων, ἐγέννησε δύο θεολογικά ζητήματα. α) Ποία εἶναι ἡ ἀληθής αὐθεντία ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καί β) ποῖον τό ἀληθές μέσον σωτηρίας. Καί οἱ τρεῖς ἐδέχοντο ἐν τῷ Χριστιανισμῷ τήν ῾Αγίαν Γραφήν (ἀπέρριπτον πᾶσαν ἄλλην αὐθεντίαν, παράδοσιν, Οἰκ. Συνόδους καί Πάπαν), καί ὡς μόνον ἀληθές μέσον σωτηρίας τήν πίστιν (ἐκ μόνης τῆς πίστεως), ἀπορρίπτοντες πᾶν ἄλλο μέσον σωτηρίας (εὐσεβῆ ἔργα, μοναχισμόν, μυστήρια, ἁγιασμούς, μνημόσυνα, ἐπίκλησιν ἁγίων, προσκύνησιν λειψάνων, εἰκόνων, ἑορτάς πλήν ἐλαχίστων καί τῶν Κυριακῶν. Ἐδέχθησαν τό βάπτισμα καί τήν Θείαν Εὐχαριστίαν, ἀλλά μετέβαλον αὐτά εἰς μυστηριώδη. Τήν Θείαν Εὐχαριστίαν ἠρνοῦντο ὡς θυσίαν ἐξιλαστήριον. Δέν ἐδέχοντο τήν μετουσίωσιν τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου εἰς Σῶμα καί Αἷμα Χριστοῦ, ἀλλά διεφώνουν ὡς πρός τά ἑξῆς. ῾Ο Λούθηρος, ἐδέχετο τήν πραγματικήν παρουσίαν τοῦ Σώματος καί Αἵματος του Χριστοῦ. ῾Ο Ζβίγγλιος, ἁπλήν συμβολικήν ἀνάμνησιν τοῦ θανάτου τοῦ Χριστοῦ καί ὁ Καλβῖνος, πραγματικήν παρουσίαν, ὄχι τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος του Χριστοῦ, ἀλλά τῆς σωτηριώδους δυνάμεως αὐτοῦ. Ἐδέχθησαν τόν ἀπόλυτον προορισμόν, ἀλλά ὁ Λούθηρος τελικά παραμέρισεν αὐτόν, ἐνῶ οἱ ἄλλοι τό διετήρησαν καί ἰδίως ὁ Καλβῖνος, ὁ ὁποῖος ἐδέχετο τήν αὐστηράν μορφήν τοῦ ἀπολύτου προορισμοῦ. Διά τήν σωτηρίαν ἤ καταδίκην τοῦ ἀνθρώπου, εἰς πρώτην γραμμήν ἤρχετο ἡ ἀπόφασις τοῦ Θεοῦ καί ὑπεχώρει ἡ σημασία τῆς πίστεως. Ἐτόνιζε τό μεγαλεῖον τοῦ Θεοῦ καί ἀπεμάκρυνεν αὐτόν τοῦ κόσμου καί ἀνθρώπου. ῾Ο ἄνθρωπος χωρίς νά ἐγκαταλείψῃ τά τοῦ κόσμου, ὤφειλε ν' ἀπομακρύνεται τῶν ἀπολαύσεων (ἐγκόσμιος ἀσκητισμός). Ἀντιθέτως οἱ ἄκροι δέν ἀπεμάκρυνον τον Θεόν τοῦ κόσμου καί ἀνθρώπου.῾Ο ἄνθρωπος εὐγνωμόνως πρέπει νά ἀπολαμβάνῃ τῶν ἀγαθῶν τοῦ κόσμου, ὡς δῶρα Θεοῦ. Μερίς τῶν Καλβινιστῶν ἀπέρριψε τόν ἀπόλυτον προορισμόν, κληθέντες οὕτω «'Αρμινιανοί» ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦ ἀρχηγοῦ αὐτῶν «Ἀρμινίου».

Τό ἔτος 1549 ἤρχησεν ἡ ἕνωσις Ζβιγγλιανῶν καί Καλβινιστῶν. Οὕτως ἔμεινον μόνον Λουθηριανοί καί Καλβινισταί..Οὗτοι ὠνομάσθησαν «μεταρρυθμισμένοι» ἐν ἀντιθέσει πρός τήν καθολικήν 'Εκκλησίαν.

Τό ἔτος 1540, ὁ 'Ισπανός κληρικός «'Ιγνάτιος Λαϋόλας», ἵδρυσε τό τάγμα τῶν«'Ιησουϊτῶν».Ἐφήρμοσεν ἀσκητικόν βίον καί Θείαν Εὐχαριστίαν κατά Κυριακήν. Σκοπός τοῦ τάγματος ἦτο ἡ ἐπιστροφή τῶν αἱρετικῶν καί ἀπίστων καί ἀποκατάστασις τῆς κυριαρχίας τῆς παπικῆς Ἐκκλησίας. Εἶχε τυφλήν ὑπακοήν εἰς τόν Πάπαν, ὑπακοήν πράξεως, θελήσεως καί ἀντιλήψεως. Εἶχε πλήρη ἀνεξαρτησίαν ἀπέναντι τῶν ἐξωτερικῶν καθηκόντων  τοῦ μοναχοῦ καί κληρικοῦ, δυνάμενος ἕκαστος ἐξ αὐτῶν ν' ἀποβάλῃ τό μοναχικόν ἔνδυμα καί νά μή ἱερουργῇ. 'Ανέπτυξεν ἰδι-αιτέρας ἠθικάς ἀρχάς, α) τήν πιθανολογίαν β) τήν ἐν νῷ ἐπιφύλλαξν καί γ) τήν ἀπόδοσιν τῆς ἀπολύτου σημασίας εἰς τόν σκοπόν. Ἐχρησιμοποίη τήν ἐξομόλγησιν, τήν ἐκπαίδευσιν (ἐπιστήμην, οἰκονομικά, θέατρον, βιομηχανίαν).῏Ηταν ἄκρα ἀντιπροτεσταντικοί. Προσπάθειαι συμβιβασμοῦ Προτεσταντῶν καί Καθολικῶν ἀπέβησαν ἄκαρποι. Σύνοδος ἐν Τρεδέντῳ τό 1563 ἀπεφάνθη. Πηγαί τοῦ Χριστιανισμοῦ εἶναι δύο, ῾Αγία Γραφή καί Παράδοσις ἴσης σημασίας αὐθεντικό κείμενο τῆς Γραφῆς ἡ «Βουλγάτα».῞Ωρισε τά περί προπατορικῆς ἁμαρτίας καί δικαιώσεως (σωτηρία). Δικαίωσις διά πίστεως, ἀγαθῶν καί εὐσεβῶν ἔργων, περί τῶν ἑπτά μυστηρίων, τῶν ἁγίων, εἰκόνων, καθαρτηρίου πυρός καί συγχωροχαρτίων.Ἐν τῇ Συνόδῳ συνεζητήθη τό ζήτημα τῆς σχέσεως τοῦ ἐπισκοπικοῦ ἀξιώματος πρός τό παπικόν, ἄν οἱ ἐπίσκοποι ἔχουσι τήν ἐξουσίαν ἐκ τοῦ Χριστοῦ ἤ ἐκ τοῦ Πάπα. Αἱ γνῶμαι ἦσαν διάφοροι καί τό ζήτημα ἔμεινεν ἄλυτον μέχρι τό 1870, κατά τήν Σύνοδον τοῦ Βατικανοῦ, ὅτε ἀνεγνωρίσθη ὅτι ἡ ἐπισκοπική ἐξουσία εἶναι τακτική καί ἄμεσος ἐκ τοῦ Χριστοῦ.Τό τάγμα διά παπικῆς βούλλης διελύθη τό 1773, καί ἐπανιδρύθη γενικῶς τό ἔτος 1814.

῾Ο Προτεσταντισμός ὑπό διαφόρους μορφάς εἰσήχθη εἰς τάς Κάτω Χώρας, (Σκωτίαν, 'Αγγλίαν, Γαλλίαν). Τό ἔτος 1560, ὁ«'Ιωάννης Κνόξ», συνεδέθη μέ τόν Καλβῖνον καί δι' ἐπιστολῶν καί συγγραμμάτων, ἐπέβαλε τόν καλβινισμόν, τόν ὁποῖον ἐν συνεχείᾳ ἡ Βουλή ἐπισήμως ἵδρυσε τήν Καλβινικήν Σκωτικήν Ἐκκλησίαν (Πρεσβυτεριανήν).῾Ο Καλβινισμός ἔμεινεν ὁριστικῶς θρησκεία τοῦ κράτους. ῾Ο Βασιλεύς τῆς 'Αγγλίας «'Ερρῖκος Η΄», (Τυδώρ 1521), ἐμπνεόμενος ὑπό ἀπαλυταρχικῶν καί θεοκρατικῶν ἰδεῶν, ἐλθών είς ρῆξιν μετά τῆς παπικῆς ἐξουσίας λόγῳ διαζυγίου του μετά τῆς Αἱκατερίνης τῆς 'Αραγονίας, ἐκήρυξεν ἀνταρσίαν κατά τοῦ Πάπα. 'Εξεβίασαε τόν ἀγγλικανόν κλῆρον ν' ἀναγνωρίσῃ τόν Βασιλέαν ἀνωτάτην κεφαλήν τῆς ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας.῾Η Βουλή ὑπό τήν ἀπειλήν βαρυτάτων τιμωριῶν, ἠναγκάσθη ν' ἀναγνωρίσῃ τόν Βασιλέαν ἀνωτάτην κεφαλήν τῆς ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας τό 1534. Κατήργησε τά μοναστή-ρια τό 1536 καί ἐδήμευσε τήν περιουσίαν αὐτῶν. Διετήρησε τήν καθολικήν ὁμολογίαν  καί λατρείαν καί ἐπέτρεψε τήν διάδοσιν τῆς ῾Αγίας Γραφῆς ἐν ἀγγλικῇ μεταφράσει.

῾Ο διάδοχός του «'Εδουάρδος ΣΤ΄» τό 1547, μεταρρύθμισε τήν ἀγγλικανικήν ὁμολογίαν, κλίνας πρός τόν Καλβινισμόν, ὅτε ἐξεδόθη νέον Εὐχολόγιον καί νέα ὁμολογία τῶν 42 ἄρθρων τό 1552. ῾Η λατρεία καί διδασκαλία μετερρυθμίσθησαν, ἐν μετριοπαθῇ καλβινικῷ πνεύματι ἡ ὁμολογία, τό δέ Εὐχολόγιον, μᾶλλον ἐκαθολίκιζε. Διετηρήθη ὁ ἐπισκοπικός βαθμός καί ἡ ἔννοια τῆς γενικῆς ἱερωσύνης, δι' αὐτό καί διεκδικεῖ σήμερον ἡ ἀγγλικανική 'Εκκλησία τήν ἀδιάκοπον ἀποστολικήν διαδοχήν.Τό 1563, ἡ ὁμολογία τῶν 42 ἄρθρων συνεπτύχθη εἰς 39 ἄρθρα.Ἐν αὐτῇ ἡ περί τοῦ ἀπολύτου προορισμοῦ καί Θείας Εὐχαριστίας καλβινική διδασκαλία ἀπέβαλε τήν ὀξύτητα αὐτῆς. Τά περί δύο μυστηρίων (βάπτισμα Θεία Εὐχαριστία) καί περί χειροτονίας τριῶν βαθμῶν ἄρθρα ἔμεινον.῎Εγιναν δεκτά τά ἀγαθά ἔργα ὡς οὐσιῶδες στοιχεῖον τῆς σωτηρίας, ἐν δέ τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ μέ ἀσαφείας ἡ πραγματική παρουσία τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ (Λουθηριακή ἀντίληψις). ῾Η Θεία Εὐχαριστία ἀπορρίπτεται ὡς ἐξιλαστήριον θυσία, οὐχί ὅμως καί ὡς ἁπλῆς θυσίας. Σήμερον γίνεται δεκτή ὡς ἀναμνηστική θυσία. Τήν ἱερωσύνη δέν δέχονται ὡς μυστήριον ἤ δέχονται ὡς μυστήριον, ἀλλά οὐχί ὑπό τοῦ Χριστοῦ ἱδρυθέν (εἰσηγήσεις καί θεωρίαι Γουλιέλμου Λώδ ἐπισκόπου Κεντερβουρίας 1633). Σήμερον ἐδέχθησαν καί τήν ἱερωσύνην τῶν γυναικῶν μέχρι καί τοῦ ἐπισκοπικοῦ ἀξιώματος.

Κατά τῆς θεωρίας ταύτης ἀντέδρασεν ὁ κληρικός «Ριχάρδος Μπέγκρωφ», ὁ ὁποῖος ἐκήρυξεν, ὅτι οἱ ἐπίσκοποι ὡρίσθησαν ὑπό τοῦ Χριστοῦ διάδοχοι τῶν Ἀποστόλων. Αὐτοί μόνον ἔχουσι τήν ἐξουσίαν τῆς ἐκκλησιαστικῆς διοικήσεως καί χειροτονίας. Οὕτω τό ἐπισκοπικόν καί βασιλικόν ἀξίωμα, ἐθεωρήθησαν Θείας προελεύσεως καί στενῆς πρός ἄλληλα συνεδεμένα. Αὐτή εἶναι ἡ ἔννοια τῆς λεγομένης «῾Υψηλῆς ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας», τήν ὁποία ἀπετέλουν οἱ ἄρχοντες καί ἡ ἀνωτέρα τάξις, ἐν ἀντιθέσει πρός τήν Ἐκκλησίαν τῶν «Πουριτανῶν-Πρεσβυτεριανῶν», τήν ὁποίαν ἀπετέλουν ἡ κατωτέρα τάξις.Ἐξετίμων τάς κοσμικάς ἀπολαύσεις, τέρψεις, χορούς, σπόρ κ.α., ἐν ἀντιθέσει πρός τόν Πουριτανόν ἀσκητισμόν.

῾Η ἐκκραγεῖσα ἀγγλική ἐπανάστασις  τό 1642-1649, ἐπέφερε μεταβολάς εἰς τήν ἀγγλικανικήν Ἐκκλησίαν. Κατηργήθη ἡ ῾Υψηλή Ἐκκλησία καί εἰσήχθη ὁ ἀμιγής Καλβινισμός. Καθολικίζοντες Βασιλεῖς ἐξεθρονίσθησαν καί ἀνῆλθεν εἰς τόν θρόνον ὁ «Γουλιέλμος ὁ Ὀράγης» προτεστάντης. Οἱ μή δεχθέντες τήν μεταβολή καί μή δώσαντες ὄρκους εἰς τό νέον καθεστώς, ρέποντες πρός τόν καθολικισμόν, ὠνομάσθησαν «'Ανώμοτοι» καί ἀπεσχήσθησαν τῆς ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας.

Τό ἔτος 1638, ἐπαρουσιάσθη ὁ Ὀλλανδός ἐπίσκοπος «Κορνήλιος 'Ιανσένιος», ὁ ὁποῖος ἀνενέωσε τήν διδασκαλίαν τοῦ Αὐγουστίνου (ἡ ἀρχέγονος δικαιοσύνη τῶν πρωτοπλάστων δέν ἦτο δῶρον ὑπερφυσικόν ἀνήκουσα εἰς τήν φύσιν αὐτῶν.῾Υπάρχει ἀπόλυτος προορισμός, προσέγγισις εἰς τόν Προτεσταντισμόν). ῾Η διδασκαλία αὕτη ὠνομάσθη «'Ιανσενισμός», ἔτεινεν εἰς τήν ἐπιδίωξιν ἀνωτέρας θρησκευτικότητος (ὀλιγώτερον ἐξωτερική καί περισσότερον ἀτομική). ῾Η διδασκαλία του κατεδικάσθη ὑπό παπικῆς Βούλλης τό 1713.

Ἐπακόλουθο τοῦ μυστικισμοῦ, ἦτο ἡ ἐμφάνισις τοῦ «῾Ησυχασμοῦ», τέλος τῆς ιστ΄ἑκατ/ρίδος. Συγκέντρωσις εἰς ἐσωτερικήν εὐσέβειαν, ἄμεσος ἐπικοινωνία μετά τοῦ Θεοῦ καί ἕνωσις μετ' αὐτοῦ. Ἐκπρόσωπος αὐτοῦ ἦτο ὁ 'Ισπανός ἱερεύς «Μιχαήλ Μολῖνος» τό 1675, ὁποῖος ἀνέπτυξεν ἄκρας μυστικάς ἰδέας, εἰς τρία στάδια. α) Τό τῶν ἀρχαρίων (ἐξωτερική νέκρωσις, προσήλωσις τοῦ νοῦ εἰς τόν Θεόν). ῾Η προσευχή καί ἐξομολόγησις συντελοῦσε εἰς αὐτό. β) ῾Η ἐργασία τοῦ νοῦ παύει (ἐσωτερική νέκρωσις). ῾Η Θεία Εὐχαριστία συμληροῖ τήν ἕνωσιν καί ἀπόλαυσιν τοῦ Θεοῦ. γ) ῾Ολοτελής ἀναστολή τῶν ψυχικῶν δυνάμεων (ἡ ψυχή περιπίπτει εἰς γλυκή καί εἰρηνικόν ὕπνον, εὑρίσκεται ἡνωμένη μέ τόν Θεόν.῾Η ὑπερβολική ἐνίσχυσις τῆς ἐσωτερικῆς εὐσεβείας, περιεφρόνει τήν δημοσίαν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας, τῆς ἱεροτελεστίας, τήν Θείαν Εὐχαριστίαν, εἰκόνες, ἁγίους, λείψανα κ.λ.π. Κατηγορήθη ὡς ὁδηγῶν εἰς τόν Προτεσταντισμόν καί κα-τεδικάσθη ὡς αἵρεσις.

Οἱ ἄκροι ὁπαδοί τοῦ Λουθήρου, ἀπεμακρύνθησαν αὐτοῦ, ὡς συντηρητικοῦ καί ἔφθασαν εἰς ἐνθουσιαστικάς τάσεις, καθώς καί οἱ ὁποδοί τοῦ Ζβιγγλίου. Ἀμφότεροι κατεπολέμουν τόν νηπιοβαπτισμόν, ὡς ἀντιβαῖνον εἰς τήν ἐκ πίστεως σωτηρίαν (τά νήπια δέν ἔχουσι πίστιν). Οἱ τοῦ Ζβιγγλίου εἰσήγαγον τόν ἀναβαπτισμόν ἀπό τοῦ 1524, δι' αὐτό ὠνομάσθησαν «Ἀναβαπτισταί». Οἱ ἄλλοι Προτεστάνται, ἐδέχοντο τήν ἀπ' εὐθείας ἕνωσιν μετά τοῦ Θεοῦ (προσωπική θρησευτικότης), καί ὅτι ὁ Θεός ἀπεκάλυψεν ἑαυτόν καί τό θέλημά του ἐν τῇ ῾Αγίᾳ Γραφῇ τήν ἀνωτάτην αὐθεντίαν, ἐν ἀντιθέσει πρός τούς ἀναβαπτιστάς, οἱ ὁποῖοι ἐδέχοντο, ὅτι ὁ Θεός ἀποκαλύπτῃ ἑαυτόν καί τό θέλημά του ἀπευθείας εἰς τόν ἕκαστον πιστόν, διά τῆς Θείας «Ἐλλάμψεως» (ἕκαστος θεόπνευστος), οὖσα ἀνωτέρα, δι' αὐτό καί εἶναι ἡ ἀνωτάτη αὐθεντία, ἐνώ ἡ ῾Αγία Γραφή ἔχει δευτερεύουσα βοηθητική σημασίαν, ὡς ἐξωτερικόν ὑλικόν καί καταστρέφει τό ἄμεσον καί ἐσωτερικόν χαρακτῆρα, εἶναι δηλαδή ὡς ἄλλος νέος Πάπας Οἱ Προτεστάνται ἀφήρεσαν τόν Πάπαν, οἱ ἀναβαπτισταί τήν ῾Αγίαν Γραφήν καί ἔθεσαν τήν ἄμεσον ἀποκάλυψιν. Ἐδέχοντο τήν ἐκ πίστεως σωτηρίαν, ἀλλ' ἐχρειάζετο συμπληρώσεως. Ἀπαιτεῖται νά συναισθανθῇ τις τήν δυσκολίαν καί τόν  κίνδυνον τῆς σωτηρίας του, καί πρέπει νά δοκιμάσῃ ἕνεκα τούτου τήν ἀγωνίαν τήν ὁποίαν ὠνόμαζον «Σταυρός», ἀντιστοιχοῦσα τήν ἐπί τοῦ Σταυροῦ ἀγωνίαν τοῦ Χριστοῦ. ῎Εφθασαν εἰς ἀντινομικάς πράξεις (τό κακόν εἶναι ἀγαθόν).

Οἱ ἀναβαπτισταί κατεδιώχθησαν ὑπό τοῦ Προτεσταντισμοῦ. Μερίς τούτων ὑπό τόν ἱερέα «Μένωνα» ἐξ οὗ «Μενωνῖται» ἐπέβαλλον  τάς ἐνθουσιαστικάς τάσεις, δέν ἐδέχοντο τόν νηπιοβαπτισμόν.Ἐξ ἀντιδράσεως τούτων, ἀρχάς ζ΄ ἑκατ/ρίδος προέκυψαν ἐν 'Αγγλίᾳ οἱ «Βαπτισταί».Ἐδέχοντο τήν Θείαν ἔλλαμψιν, ἐπικειμένη τήν δευτέραν παρουσίαν καί χιλιαστικάς ἰδέας.

Τό ἔτος 1545, ἐνεφανίσθη ὁ 'Ισπανός «Μιχαήλ Σερβέτος», ὁ ὁποῖος ἐφρόνει, ὅτι ἡ περί ῾Αγίας Τριάδος διδασκαλία τῶν μεταρρυθμιστῶν, δέν εὑρίσκεται ἐν ἁρμονίᾳ μετά τῆς ῾Αγίας Γραφῆς. ῏Ητο «Πανθεϊστής» ταὐτίζων τόν Θεόν μέ τόν κόσμον, τά μυστήρια εἶναι ἁπλαί τελεταί δυνάμεναι νά παραμείνωσιν ὡς ἀρχαῖα ἔθιμα.῾Η διδασκαλία του ὀμοίαζε πρός τήν διδασκαλίαν τῶν δυναμικῶν Μοναρχιανῶν. Κατεδικάσθη εἰς τόν διά πυρός θάνατον ὑπό τῆς ῾Ιερᾶς ἐξετάσεως τό 1553. Οἱ ὁποδοί του ὠνομάσθησαν«'Αντιτριαδικοί».Βραδύτερον ἐχωρίσθησαν εἰς δύο μερίδας, τῶν ὁποίων ἡ μία ἠρνεῖτο τό ὁμοούσιον τοῦ Υἱοῦ  πρός τόν Πατέρα (Ἀρειανοί), ἡ δέ ἑτέρα τήν προΰπαρξιν τοῦ Υἱοῦ Λόγου.῾Υπερίσχυσε καί ἤκμασεν ἡ δευτέρα μερίς καί ὠνομάσθησαν «Σωκκιανικοί» ἐκ τοῦ ἀρχηγοῦ των «Φαύστου Σωκκίου 1597. Βραδύτερον διελύθησαν καί ἡνώθησαν μετά τῶν Ἀρμινιανῶν καί Μενωνιατῶν.

Μετά τήν ιστ΄ ἑκατ/ρίδα ἀντιδρασταί καλβινισταί πρός τά καθολικά στοιχεῖα, συνηθροίσθησαν εἰς παρασυναγωγάς καί ὠνομάσθησαν «Πουριτανοί Καθαρεύοντες». Κατήργησαν τό ἐπισκοπικόν ἀξίωμα γενόμενοι Πρεσβυτεριανοί, διεμόρφωσαν τήν διδασκαλίαν καί λατρείαν κατά τόν καλβινικόν τρόπον. Εἶχον ἐγκόσμιον ἀσκητισμόν. Ἐδιώχθησαν ὑπό τῆς Ἐλισάβετ καί τῆς δυναστείας τῶν Στούαρτ. Εἰς τἠν Σύνοδον τοῦ Οὐεστμίνστερ 1647, ὑπερίσχυσαν οἱ ἄκροι Πουριτανοί, οἱ «Συνδικαλισταί ἤ ἀνεξάρτητοι» φρονοῦντες, ἐν ἀντιθέσει πρός τούς γνησίους Πουριτανούς, ὅτι ἡ μεταρρύθμισις πρέπει νά προχωρήσῃ πέραν τοῦ Καλβίνου, ὡς καί οἱ ἀναβαπτισταί.῞Ιδρυσαν ἀνεξαρτήτους κοινότητας ἀποφασίζουσαι κατά πληοψηφίαν.῾Εκάστη κοινότης ἐξέλεγε Πάστορα χειροτονούμενον ὑπό γειτονικῶν Παστόρων. ῾Ο Πάστωρ διεκρίνετο τῶν ἄλλων Χριστιανῶν μόνον κατά τόν χρόνον τῆς τελέσεως τῶν μυστηρίων. Κρατεῖ ἀπόλυτος ἰσότης κληρικῶν καί λαϊκῶν. Δέν ἔχουν ὡρισμένας προσευχάς καί ὁμολογίαν πίστεως. Οἱοσδήποτε κυρήττει καί δέχονται τήν Καλβινικήν διδασκαλίαν. Εἶχον καταληφθεῖ ὑπό ἐνθουσιαστικῶν καί ἀναβαπτιστικῶν τάσεων .Οἱ Πουριτανοί καί Συνδικαλισταί διατηροῦνται σήμερον ὡς Προτεσταντικαί αἱρέσεις.

Τό ἔτος 1649, ἐνεφανίσθη ὁ καλβινιστής ἱερεύς «Γεώργιος Φόξ» ἐπί τοῦ ὁποίου εἶχον ἐπιδράσει αἱ ἐνθουσιαστικαί καί ἀναβαπτιστικαί τάσεις. Βάσει τῶν δοξασιῶν αὐτῶν, ἐπεκράτει ἡ ἀντίληψις τῆς Θείας Ἐλλάμψεως. Ἐδείκνυεν ἀδιαφορίαν διά τήν ῾Αγίαν Γραφήν (ὄχι ἄρνησιν). Διά τά δόγματα ἐστερεῖτο ὁμολογίας πίστεως.῞Εκαστος πιστεύει ὅ,τι νομίζῃ ὀρθόν, ὡς θεόπνευστος. Λατρεία εἶναι ἡ ἀναμονή τῆς Θείας Ἐλλάμψεως.῞Οταν ἔλθῃ ἡ Θεία ῎Ελλαμψις, ἕκαστος ἀνήρ ἤ γυνή κηρύττει ἤ κάμνει αὐτοσχέδια προσευχήν. Αἱ ἐνθουσιαστικαί αὗται τάσεις, φθά-νουσι πολλάκις μέχρι σημείου νευρικῶν κρίσεων καί σπασμῶν, δι' αὐτό ὠνομάσθησαν «Κουάκεροι» (Τρέμοντες). Ἀπέρριπτον τό δι' ὕδατος βάπτισμα, ὡς εὑρισκόμενοι εἰς ἄμεσον μετά τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος ἐπικοινωνίαν, ἡ Θεία Εὐχαριστία δέν εἶναι ἀπαραίτητος, ἀλλά ἁπλός ἀναμνηστικός δεῖπνος. Κύριος σκοπός τά εὐσεβῆ ἔργα καί ἡ φιλανθρωπία.

῾Η ἐκκλησιαστική μεταρρύθμισις τοῦ «'Ιωσήφ Β΄» ἡγεμόνος Αὐστρίας τό 1765, ὠνομάσθη «'Ιωσηφισμός». Οὗτος ἀπέκλεισε το «῎Εκλητον» (ἐφέσεις εἰς τόν Πάπαν), αἱ παπικαί διατάξεις ἔπρεπε νά τύχωσι τῆς ἡγεμονικῆς ἐγκρίσεως, περιώρισε τήν ἐπισκοπικήν ἐξουσίαν καί ὑπήγαγε τά μοναχικά τάγματα ὑπό τῶν ἐντοπίων ἐπισκόπων. Ἐπέτρεψε τό διαζύγιον καί τόν γάμον τοῦ τρίτου καί τοῦ τετάρτου βαθμοῦ τῆς ἐξ αἵματος συγγενείας. Ἀπηγόρευσε τά ἅγια λείψανα, λιτανείας καί πολλάς ἑορτάς. Παρεχώρησεν ἀνεξιθρησκείαν εἰς τούς Διαμαρτυρουμένους καί εἰς τούς Ὀρθοδόξους

Αἱ νέα πολιτικαί ἰδέαι τῆς διαφωτίσεως προὐκάλεσαν ἐπανάστασιν, ('Αγγλίας-Γαλλίας). Τό νέο ἐκκλησιαστικόν καταστατικόν τῆς ἐπαναστάσεως, ἐπέφερε τήν διάλυσιν των μοναχικῶν ταγμάτων, ἐβεβυλώθησαν οἱ Ναοί, τά ἄμφια, ἱερά σκεύη, κατηργήθη ἡ ἀπό Χριστοῦ χρονολογία, καί ὥρισαν τήν ἀπό τῆς γαλλικῆς ἐπαναστάσεως τό 1789. Κατήργησαν τήν Χριστιανική θρησκείαν καί εἰσήγαγον τήν λατρείαν τοῦ ὀρθοῦ λόγου. Ἀνεγνωρίσθη ἡ ὕπαρξις τοῦ ὑπερτάτου ῎Οντος, τῆς ἀθανασίας τῆς ψυχῆς. ῾Η καλλιτέρα λατρεία εἶναι ἡ ἐκπλήρωσις τῶν ἀνθρωπίνων καθηκόντων (Δεϊσμός), ἐκήρυξαν ἀνεξιθρησκείαν ἀφοῦ ἐπετράπη ἡ Χριστιακή θρησκεία καί λατρεία.

Εἰς την καλβινικήν Προτεσταντικήν Ἐκκλησίαν ἀρχάς τῆς ιζ΄ ἑκατ/ρίδος. ἐπαρουσιάσθη ὁ «Εὐσεβισμός» μέ θρησκευτικώτερον καί θεολογικώτερον χαρακτῆρα καί αὐστηρόν βίον, ὑπό τοῦ «Φιλίππου Σπένερ» τό 1635, ὁ ὁποῖος χωρίς νά ἐγκαταλείψῃ τήν Λουθηριανήν ὁμολογίαν, συνίστα θρησκευτικήν καί ἠθικήν μόρφωσιν, σοβαράν ἐνασχόλησιν μέ τήν ῾Αγίαν Γραφήν, ἀνάγνωσιν μυστικῶν συγγραμμάτων, περισσότερον προσευχήν καί πρότυπον βίον. Οἱ ὀπαδοί τοῦ ὠνομάσθησαν «Εὐσεβισταί» πλησιάζοντες πρός τήν θρησκοληψίαν ἤ ὑποκρισίαν.

Γεννήματα τοῦ Εὐσεβισμοῦ, εἶναι οἱ «Χερρνχούντιοι» ἐκ τοῦ ὀνόματος τῆς πόλεως ὅπου ἐγκατεστάθησαν. Ἀρχηγός των ἦτο ὁ Γερμανός Λουθηριανός Πάστωρ καί μετέπειτα ἐπίσκοπος «Νικόλαος Τσίτσενδόρφ» 1700-1776, μέ ὁμάδα Βοημῶν καί Μοραβῶν, προερχόμενοι ἐκ τῶν «Χουσιτῶν καί Βαλδίων» οἱ ὁποῖοι εἶχον ἀποτελέσει ἰδίαν αὐτοτελῆ αἵρεσιν ὠνομασθεῖσα«῾Ενότης ἀδελφῶν». Οὗτοι ἴδρυσαν ἐνιαίαν κοινότητα. Σκοπός των ἦτο ἡ ἕνωσις ὅλων τῶν ἀληθῶν εὐσεβῶν Χριστιανῶν τοῦ κόσμου, ἄ-νευ λύσεως τῶν μετά τῶν Ἐκκλησιῶν αὐτῶν δεσμῶν, εἰς διεθνῆ καί ὑπεράνω δογματικῶν διαφορῶν, τονίζων τάς κοινάς εἰς ὅ-λους χριστιανικάς ἰδέας. Ἐδέχθη τήν Αὐγουσταίαν ὁμολογίαν, ὄχι ὡς εἰδικῶς Λουθηριανικήν, ἀλλά γενικῶς προτεσταντικήν καί ἀνεγνωρίσθη ὡς παραφυάς τοῦ Λουθηριανισμοῦ. ῾Η Θεολογία του ἀποτελεῖ ἰδιαίτερον τύπον τῆς Λουθηριανικῆς Θεολογίας. Ἐν τῇ ῾Αγίᾳ Τριάδι, τό ῞Αγιον Πνεῦμα ἐκλαμβάνεται ὡς μήτηρ, (Πατήρ Μήτηρ Υἱός).῾Ο Θεός Πατήρ, σχεδόν ἐξ ὁλοκλήρου ὑποχωρεῖ ὄπισθεν τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι δημιουργός καί ἰδιαίτερος πατήρ τῶν ἀνθρώπων. Κεντρικόν δόγμα ἀποτελεῖ ἡ περί τῆς σωτηριώδους θανάτου τοῦ Χριστοῦ διδασκαλία καί ἐκτιμᾶται μεγάλως ἡ Θεία Εὐχαριστία ἅπαξ τοῦ μηνός. Μετά τόν θάνατον τοῦ Τσίντσενδόρφ, οἱ ὁπαδοί του ἀπεμακρύνθησαν τῶν ἀντιλήψεών του. Προσετέθησαν θεοκτιστικαί, μυστικαί καί φιλοτελετουργικαί ἀρχαί (νηστεία Τετάρτης καί Παρασκευῆς, μυστικοπαθής ἐσωτερική εὐσέβεια, συχνή μετάληψις τῆς Θείας Εὐχαριστίας). Κύριοι ἐκπρόσωποι τῶν ἀνωτέρω,ἦσαν οἱ ἀδελφοί «Οὐέσλεϋ» ἱερεῖς. Διά τήν συστηματικήν ἐφαρμογήν τῶν ἀρχῶν αὐτῶν, ὠνομάσθησαν «Μεθοδισταί» οἱ ὁποῖοι βραδύτερον προσήγγισαν τόν Λουθηριανισμόν, ἐξ ἐπιδράσεων τῶν Χερρεχουντίων. Βαθμηδόν ἀπεσπάσθησαν τῆς ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας, καί ἀπέκτησαν πλήρη διοργάνωσιν μέ ἰδιατέραν ἱεραρχίαν, μείναντες πιστοί εἰς τήν ἀγγλικανικήν ὁμολογίαν.Ἐκ τῶν Μεθοδιστῶν προέκυψεν ἡ «Εὐαγγελική μερίς» τέλη ιη΄ ἑκατ/ρίδος ἀποτελουμένη ἐκ μελῶν μέσης τάξεως (Ταπεινή Ἐκκλησία), ἐν ἀντιθέσει πρός τήν ἐπίσημον (῾Υψηλήν ἀγγλικανικήν Ἐκκλησίαν), στηριζομένην ἐπί τῆς ἀριστοκρατίας. ῾Η Εὐαγ-γελική μερίς, ἔτεινε πρός τήν ἐνίσχυσιν τῶν Καλβινικῶν στοι-χείων πλησιάσαντες πρός τούς Πουριτανούς.

'Αρχάς ιθ΄ ἑκατ/ρίδος. προεκλήθη ἡ «Ὀξφόρδιος κίνησις», ἐκ τῆς ὁποίας προέκυψεν ὁ λεγόμενος «Ρωμαντισμός».

Ἐτόνιζε τήν σημασίαν τῶν μυστηρίων, ἰδιαιτέρως τῆς ἱερωσύνης, τήν διάκρισιν κλήρου καί λαοῦ, καί ἐζήτει τήν ἀνεξαρτησίαν τῆς Ἐκκλησίας ἀπό τῆς πολιτείας.῎Εγραφον διατριβάς, δι' αὐτό ὠνομάσθησαν «Τρακάριοι».Ἐπολεμήθησαν καί τελικά προσῆλθον εἰς τόν παπισμόν μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ ἀρχηγός των «Νιούμαν».

Συνεχιστής τῆς κινήσεως ταύτης, ἦτο ὁ«'Εδουάρδος Πούσεϋ», ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦ ὁποίου οἱ ὁπαδοί του ὠνομάσθησαν «Πουσεΰται».Ἐπειδή αὐθεραίτως εἰς τήν Θείαν λατρείαν εἰσήγαγον καθολικά στοιχεῖα (ἁγιασμόν ὕδατος, μνημόσυνα, μυστικήν ἐξομολόγησιν, ἐπίκλησιν ἁγίων καί τῆς Θεοτόκου, νηστείας, μοναχικόν βίον), ὠνομάσθησαν «Τελετόφιλοι», ἠγέρθη σφοδρά ἀντίδρασις. Οἱ ὀπαδοί τῆς ῾Υψηλῆς Ἐκκλησίας, διηρέθησαν εἰς δύο ἀντιθέτους μερίδας, εἰς «Ἀγγλοκαθολικούς» καί πραγματικούς «Καθολικούς» δεχόμενοι τόν Πάπαν.

῾Ο Ρωμαντισμός εἶχε συνέπειαν τήν αὔξησιν τῆς ἐπιρροῆς τοῦ Πάπα καί τήν ἐπίσημον ἀνακήρυξιν τοῦ παπικοῦ ἀλαθήτου, διά τῆς Συνόδου τοῦ Βατικανοῦ τό 1870, ὡς ἀντιπρόσωπος τοῦ Χριστοῦ.

Τήν ιβ΄ ἑκατ/ρίδα. ἱδρύθησαν διάφορα ἐπαιτικά μοναχικά τάγματα, ὅπως τῶν «Κεστερσιανῶν, Φραγγισκανῶν καί Δομιτικανῶν». Σκοπός των τό κήρυγμα καί ὁ αὐστηρός ἀσκητικός βίος (ἀκτημοσύνη, προσευχή). Ἐπίσης συνεπεία τῶν Σταυροφοριῶν, ἱδρύθησαν μᾶλλον διά φιλανθρωπικούς σκοπούς, δύο ἱπποτικά μοναχικά τάγματα, τῶν «'Ιωαννιτῶν» καί τῶν «Ναϊτῶν».

῞Ετερον γέννημα τοῦ Εὐσεβισμοῦ 1855, εἶναι ἡ ἐμφάνισις νέου τάγματος ὁ «Στρατός τῆς σωτηρίας», ὑπό τοῦ «Γουλιέλμου Βούθ». Εἶχον εὐσεβιστικάς ἀρχάς (ἀδιαφορίαν πρός τά δόγματα, ἐκ τῆς συγκεντρώσεως τῆς προσευχῆς εἰς τήν εὐσέβειαν, τῶν ἀγαθῶν ἔργων). Σκοπός ὁ ἀγών κατά τῆς πενίας, ἠθικῆς καί θρησκευτικῆς διαφθορᾶς τῶν κατωτέρων στρωμάτων.῾Υπῆρχε στρατηγός, γενικόν ἐπιτελεῖον, ἀξιωματικοί, σημαία, στολαί κλπ. Σκοπός τῶν συναθροίσεων, ἡ πρόκλησις ἐσωτερικοῦ κλονισμοῦ καί αἰφνίδιος μεταστροφή τοῦ ἁμαρτωλοῦ. Μέ κατάλληλα ψυχολογικά μέσα (ἄσματα, χορούς, ἐνθουσιαστικαί προσευχαί μέ αὔξουσα νευρικήν διέγερσιν, προτροπαί εἰς μετάνοιαν). Εἰς τήν διατήρησιν τοῦ ἐνδιαφέροντος, κτυπῶσι τάς χεῖρας, τούς πόδας, ἀνίστανται ταχέως, σείουσι μανδύλια.῞Ολα ἀναμι-γνυόμενα μεγαλόφωνα ἄσματα, γεννῶσι συχνά δαιμονιώδη θό-ρυβον.'Επί σκηνῆς ἐμφανίζοντο αἱ «Ἀλληλούϊαι», νεάνιδες ἐνδεδυμέναι ἐντυπωσιακά, κρατῶσι τύμπανα καί κρόταλα, ἵνα ση-μάνουν τό ψυχικόν ἐγερτήριον τῶν ἁμαρτωλῶν, μέχρις ὅτου συγκινηθῇ καί κινήσει ὁ ἴδιος νά παρουσιασθῇ εἰς τό ἐδώλιον τῆς μεταννοίας.Ἐκεί ὑποβοηθεῖται νά προσεύχεται, ἕως ὅτου αἰσθανθῇ ἑαυτόν σεσωσμένον.῎Εγκατέλειψαν τό βάπτισμα καί τήν Θείαν Εὐχαριστίαν. 

῞Ετερα μοναχικά τάγματα εἶναι οἱ «Καπουκῖνοι», ἐκ τῆς ἐνδυμασίας των φέροντες κουκούλαν, ἀπόρροια τῶν Φραγκισκανῶν.

'Εν Τράπῃ τῆς Γαλλίας, ἱδρύθη τόν τάγμα τῶν «Τραπιστῶν», μέ αὐστηρόν ἀσκητικόν βίον καί ἀκτημοσύνην. Τό ἔτος 1840, ἱδρύθη τό τάγμα τῶν «'Ασσομψιονιστῶν», ἐκ τῆς ἀναλήψεως τῆς Θεοτόκου. Σκοπός ἡ ἄσκησις καθολικοῦ βίου, διάδοσις τῆς διδασκαλίας των. Ἐξ αὐτῶν προῆλθον οἱ «Μεχιταρνισταί», ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦ ἱδρυτοῦ μοναχοῦ «Μεχιτάρ = παράκλησις». Σκοπός ἡ ἱεραποστολή καί ἡ διάδοσις τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς ἐθνικά κράτη. 'Αρχάς ιστ΄ ἑκατ/ρίδος ἐνεφανίσθησαν εἰς τήν Ἀνατολικήν Ἐκκλησίαν αἱρέσεις καί θεολογικαί ἔριδες ὡς κάτωθι.

῾Ο «'Ιωάννης Καρτᾶνος» ἱερεύς, ἦτο πανθεϊστής καί ἀντιτριαδικός. Ἐδέχετο, ὅτι ὁ κόσμος δέν ἐδημιουργήθη ὑπό τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ἐγεννήθη ἤ ἐξεπορεύθη ἐκ τοῦ Θεοῦ καί δι' αὐτό εἶναι ἔμψυχος. Δέν ἦτο τέλειος πανθεϊστής, διότι διέκρινε Θεόν  καί κόσμον.

Ἠρνεῖτο τά τρία πρόσωπα τῆς ῾Αγίας Τριάδος, τά ὁποῖα καταντῶσι τρία ὀνόματα.Ἐδέχετο ἐν τῷ Χριστῷ ἐνσαρκωθέντα τόν Θεόν, (ἀντίθεσις πρός τόν πανθεϊσμόν Θεός-κόσμος).Ἐδέχετο τά ἐν τοῖς ἀποκρύφοις παιδικά θαύματα τοῦ Χριστοῦ καί ἕκαστος τῶν τριῶν μάγων ἔβλεπεν Αὐτόν ὑπό διάφορον μορφήν (νήπιον, ἄνδρα, γέροντα). Οἱ ὀπαδοί του ὠνομάσθησαν «Καρτανῖται» ἐκ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ.

Μοναχός «Ματθαῖος» τό 1543, ἐδίδασκεν ὅτι «ὁ Χριστός μετά σώματος κατῆλθεν εἰς τόν ῎Αδην ἀνάγων τόν Ἀδάμ καί τούς ἐξ αὐτοῦ. Ἠρνεῖτο τόν ἐπί τοῦ Σταυροῦ θάνατον τοῦ Χριστοῦ (διδασκαλία Λουθήρου), ἐν ἀντιθέσει πρός τήν διδασκαλίαν τῆς Ἐκκλησίας, Ἀνατολικῆς καί Δυτικῆς, ὅτι τό Σῶμα ἔμεινεν ἐν τῷ τάφῳ καί ὁ Θεῖος Λόγος ἡνωμένος μετά τῆς ψυχῆς (ἀνθρωπίνης) κατῆλθεν εἰς τόν ῎Αδην. (῾Ο Καλβῖνος ἠρνεῖτο τοῦτο παντελῶς, τελικά μετενόησεν).

Μοναχός«Χριστόδουλος Εὐστάθιος» ἐν ῾Αγίῳ ῎Ορει, ἦτο πανθεϊστής, ἐδέχετο ὅτι ἡ ὕλη καί τό πνεῦμα εἶναι δύο ἰδιότητες τοῦ Θεοῦ, ὅλα τά ἐν τῷ κόσμῳ εἶναι μέρη αὐτοῦ. Ἠρνεῖτο τά ἰδιαίτερα δόγματα τοῦ Χριστιανισμοῦ (τριαδικότητα τοῦ Θεοῦ, τήν ἐνσάρκωσιν τοῦ Υἱοῦ Λόγου, τήν θεοπνευστίαν τῆς ῾Αγίας Γραφῆς, τήν ἀξίαν τῆς Ἐκκλησίας, τῶν μυστηρίων, τοῦ κλήρου, μοναχῶν κλπ). Κατεδικάσθη ὑπό τοῦ Κων/πόλεως Νεοφύτου Ζ΄  καί ῾Ιεροσολύμων 'Ανθίμου.

«Θεόφιλος Καῒρης» 1784 ἱερεύς, ἐδίδασκε θεοσεβισμόν.Ἐξέδωσε συγγράμματα εἰς τά ὁποῖα ἀνεπτύσσεντο αἱ ἰδέαι τῆς φυσικῆς θρησκείας (Δεϊσμός), ἀθετουμένων τῶν ἰδιαιτέρων δογμάτων τῆς Χριστιανικῆς Ἐκλλησίας. Ἀντικατέστησε τήν Θείαν λατρείαν δι' ἄλλης, συμφώνως πρός τάς ἰδέας του. Εἰσήγαγε νέας τελετάς, νέο Σύμβολο πίστεως, νέας προσευχάς ἐκ τῆς ῾Αγίας Γραφῆς καί τῶν ψαλμῶν. Ἀντικατέστησε τήν ἑβδομάδα διά τῆς δεκάδος καί τῆς ἀπό Χριστοῦ χρονολογίαν διά τῆς ἀπό τοῦ 1801 ἔτος κατά τό ὁποῖον μετέβη εἰς τήν Δύσιν, παρημέλει τάς νηστείας καί τά ἐκκλησιαστικά καθήκοντα.Κληθείς εἰς ἀ-πολογίαν ὑπό τῆς ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας, ἠρνήθη νά δώση ὁμολογίαν πίστεως, ἐπικαλούμενος τήν ἐλευθερίαν τῆς συνειδήσεως. Καθηρέθη, ἀφωρίσθη καί ἀναθεματίσθη. Ἀπέθανεν ἐν φυλακῇ.

Τό ἔτος 1754, ἐν ῾Αγίῳ ῎Ορει, ἐγεννήθη τό ζήτημα α) περί τοῦ ἄν τά μνημόσυνα τῶν τεθνεώτων, εἶναι δυνατόν νά τελοῦνται τήν Κυριακήν. Παρουσιάσθησαν διαφωνίαι διά τήν μετάθεσιν ἀπό τοῦ Σαββάτου τήν Κυριακήν. Κατά τῆς μεταθέσεως προεβλήθησαν τά ἑπόμενα ἐπιχειρήματα. 1) Τό ὑφιστάμενον καθεστώς. 2) ῞Οτι ὁ Χριστός σταυρωθείς καί ἀποθανών εὑρίσκετο τήν ἡμέραν τοῦ Σαββάτου ἐν τῷ ῎Αδη, ἐνῶ τήν Κυριακήν ἔγινεν ἡ χαρμόσυνος Ἀνάστασις. Ἀντιθέτως οἱ ὑπέρμαχοι τῆς μεταθέσεως, ἰσχυρίζοντο, ὅτι ἡ ὕπαρξις τῶν μνημοσύνων ἑδράζεται καί ἐπί τῆς 'Αναστάσεως τοῦ Χριστοῦ καί ἡ κατά Κυριακήν τέλεσις αὐτῶν δέν ἀντιβαίνει εἰς τόν χαρακτῆρα τῆς ἡμέρας ταύτης ὡς χαρμοσύνου. Τούτους ὀνόμασαν «Σαββατιανούς Κολυβάδες καί Κολυβιστάς».

῾Ο Πατριάρχης Θεοδόσιος Β΄ ἀπήντησεν. «Οἱ μέν τοῖς Σάββασι τελοῦντες τά μνημόσυνα καλῶς ποιοῦσι, οἱ δέ ἐν Κυριακῇ οὔχ' ὑπόκεινται κρίματι».῾Η ἀπάντησις δέν ἀπέκλεισε τήν μετάθεσιν. Αἱ ἔριδες συνεχίζοντο. Συνῆλθον δύο Σύνοδοι ἡ πρώτη τό  1774 ἐν ῾Αγίῳ ῎Ορει ἐν τῇ ῾Ιερᾷ Μ. Κουτλουμουσίου, ἡ ὁποία ἀναθεμάτισε τούς μή δεχομένους τάς ἀποφάσεις τοῦ Πατριαρχείου, καί ἡ δευτέρα ἐν Κων/πόλει τό 1776, ἡ ὁποία ἀφώρισε τούς ἀρχηγούς τῶν Κολυβάδων τούς ὁποίους βραδύτερον 1781, τό Πατριαρχεῖον συνεχώρησεν.   

β) Μέ τάς ἔριδας τῶν Κολυβάδων συνυπῆρχε καί ἡ περί συχνῆς Θείας Μεταλήψεως ἔρις, ὁποδοί τῆς ὁποίας ἦσαν οἱ Κολυβάδες. ῾Ο αὐτός Πατριάρχης, συνέστησε τήν παρ' ἀρχαίοις χριστιανοῖς συνήθειαν κατά Κυριακήν Θείαν Μετάληψιν, οἱ δέ μετά ταῦτα ἀνά πᾶν Τεσσαρακονθήμερον μετά προηγουμένην μετάνοιαν. Συνεβούλευεν αὐτούς, ἕκαστος κατά τήν κρίσιν  του ν' ἀκολουθήσῃ τούς μέν ἤ τούς δέ.

Ἐκ τούτου ἐδιχάσθησαν, οἱ μέν Κολυβάδες ἠκολούθησαν τούς πρώτους, οἱ δε πολέμιοι τούς δευτέρους

῾Η ἔρις συνεχίσθη μέχρις ἀρχάς τῆς ιθ΄ ἑκατ/ρίδος, ὅτε ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ὁ Ε΄ κατέκρινε τόν καθορισμόν προθεσμίας καί ἐτόνιζε τήν ἀνάγκην προπαρασκευῆς καί ἐξομολογήσεως. ῾Ο κρίνων ἑαυτόν ἄξιον, δύναται ἄνευ ὡρισμένης προθεσμίας νά μεταλαμβάνῃ τῆς Θείας Εὐχαριστίας.

῾Ο «Ἀπόστολος Μακράκης» 1831 ἵδρυσεν ἰδίαν Σχολήν καί 'Εκκλησίαν. Ἀπέκτησεν ὁπαδούς κληρικούς καί λαϊκούς. Ἐδέχετο τό τρισύνθετον τοῦ ἀνθρώπου ἀπαρτιζομένου α) ἐκ σώματος β) ψυχῆς καί γ) πνεύματος. Ἐκυμαίνετο μεταξύ καθαρᾶς τριχοτομικῆς (ἀνθρωπίνου πνεύματος) καί Χριστιανικῆς (Θείου πνεύματος). Τό Σῶμα καί ἡ ψυχή ἐπλάσθη ἐκ χοός καί ἐπιστρέφει πάλιν εἰς τόν χοῦν. ῾Η ψυχή εἶναι ἀνδρανής καί ἄλογος οὐσία καί οὐχί νοερά καί λογική. Τό τρίτον συστατικόν τοῦ ἀνθρώπου εἶναι αὐτό τό ἀῒδιον πνεῦμα τῆς τρισυποστάτου Θεότητος.Τό πνεῦμα λαμβάνουν μόνον οἱ Χριστιανοί κατά τό βάπτισμα, καί αὐτό εἶναι μόνον ἀθάνατον. ῾Ο Θεάνθρωπος 'Ιησοῦς, ἦτο ἀτελής πρό τοῦ βαπτίσματος καί βαθμηδόν ἐτελειοποιεῖτο κατά  τό βάπτισμα, ὅτε ἔλαβε τό πλήρωμα τῆς γνώσεως καί τῆς σοφίας ὑπό του ῾Αγίου Πνεύματος, ἐν εἴδῃ περιστερᾶς, προκόπτων τῷ πνεύματι καί χάριτι, καί ἐπέτρεπε προοδευτικῶς τήν ἐκδή-λωσιν τῆς ὅλης σοφίας καί τελειότητός του. Εἰσῆγε τήν δημο-σίαν ἐξομολόγησιν καί Θείαν Εὐχαριστίαν ἄνευ νηστείας. ῾Η Ἐκκλησία ἀντιθέτως δέχεται τό δυσύνθετον τοῦ ἀνθρώπου, ἤτοι α) ἐκ σώματος ὑλικοῦ (χοῦς) καί β) ἐκ ζωοποιοῦ Θείου Πνεύματος, δι' ἐμφυσήσεως καί οὐχί αὐτό τό ἀῒδιον ῞Αγιον Πνεῦμα τῆς Τριαδικῆς Θεότητος.

Ἐν τῇ ἀπολογίᾳ του ἔγραφεν, ὅτι «ἡ ἑμή καρδία συγκρινομένη πρός τήν τοῦ Χριστοῦ, εὑρίσκεται ἴση αὐτῇ καί ὁμοία κατά πάντα τά αἰσθηματα τῆς ἀγάπης καί τοῦ μίσους. Καρδία δέ ἰσόχριστος κρίνεται ἤ μᾶλλον νομίζεται ὡς (μή) ἀνατεθραμμένη εἰς τό Εὐαγγέλιον», καί ἀλλαχοῦ «οὕτω καί ἡ διάνοιά μου, κατά τό Θεῖον τοῦ Χριστοῦ κυριευμένη, νόμον καί λόγον, εὑρίσκεται ἄμωμος καί δεδικαιωμένη», καί ἑτέρας παρομοίας βλασφημίας. ῾Η ὅλη διδασκαλία του κατεδικάσθη ὑπό Συνόδου τῆς ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας, ὡς αἵρεσις μή ἀπηλλαγμένη διδασκαλιῶν τῶν μεγάλων αἱρετικῶν, Ἀπολιναρίου, Γρηγορᾶ, Βαρλαάμ, Ἀκινδύνου, Μασσαλιανῶν, Γνωστικῶν Πελαγιανῶν, Μονοφυσιτῶν, Μονοθελητῶν, Οὐαλεντιανῶν καί Νεστοριανῶν.

῾Ο ἐξ Ἀμερικῆς «Κάρολος Ρῶσσελ», διαμαρυρόμενος κατ' ἀρχάς, βραδύτερον ἔγινε σκεπτικιστής (σχεδόν ἄθεος). Ἠσχολήθη μέ θεολογικά θέματα καί ἀπό τήν αἵρεσιν τῶν «Ἀβεντιστῶν ἤ τῆς 7ης ἡμέρας», ἀνέπτυξε τήν θεωρίαν τῆς χιλιετοῦς Βασιλείας τοῦ Χριστοῦ εἰς τήν γῆν, καταστάς οὕτως ὁ ἱδρυτής τῆς αἱρέσεως τῶν «Ἰεχωβιτῶν ἤ Σπουδαστῶν τῶν Γραφῶν ἤ Χιλιαστῶν». Ἐκτός τούτου ἔλαβε μέρος ἀπό τάς πλάνας τῶν Ἀρειανῶν, Μακεδονιατῶν, Πνευματομάχων, Θνητοψυχῶν, 'Ιουδαίων καί Προτεσταντῶν, καί οὕτως ἀπετέλεσε μίαν παναίρεσιν ἕνα συνοθύλειμα ὅλων τῶν μεγάλων αἱρέσεων τάς ὁποίας κατεδίκασαν καί ἀναθεμάτισαν αἱ Οἰκ. Σύνοδοι.

Κατἀ την θεωρίαν τῶν Ἰεχωβιτῶν, α) πηγή πίστεως ἡ ῾Αγία Γραφή, ἀπορρίπτοντες τήν ῾Ιεράν παράδοσιν (Προτεστάνται), ἐν ἀντιθέσει πρός τήν Ἐκκλησίαν ἡ ὁποία δέχεται ταύτην ὡς τήν παραδοθεῖσαν διδασκαλίαν ὑπό τοῦ Κυρίου, ἡ ὁποία παρελήφθη καί παρεδόθη ὑπό τῶν ῾Αγίων Ἀποστόλων καί τῶν Οἰκ. Συνόδων. Ἐδημιούργησαν δική των παράδοσιν τήν τοῦ Ρῶσσελ. β) ῾Η ἀληθής Ἐκκλησία εἶναι ἀόρατος μόνον (θεωρία Πλάτωνος περί ἰδεῶν), ἐνῶ ἡ Ἐκκλησία δέχεται καί πιστεύει τήν ὑπό τοῦ Κυρίου ἵδρυσιν ὁρατῆς καί περιγραπτῆς Ἐκκλησίας διά τούς ἀνθρώπους εἰς τόν κόσμον, μέ ὀργάνωσιν, κλῆρον, μυστήρια, εἰκόνας, τελετάς, ἀποδεδειγμένα ἐκ τῆς ῾Αγίας Γραφῆς. γ) Τά μέλη τῆς Ἐκλησίας ἐπιλέγονται ἀπό τόν Θεόν προνομιακῶς (ἀπόλυτος προορισμός) καί οἱ σεσωσμένοι θά εἶναι 144.000, κατά τόν στίχον 1-3 τῆς 'Αποκαλύψεως, παραθεωροῦντες τόν στίχον 4, ὁ ὁποῖος ἐξηγεῖ ὅτι «οὗτοι εἰσί οἵ μετά γυναικῶν οὔκ ἐμολύθησαν, παρθένοι γάρ εἰσί». δ) Ἀπορρίπτουν τά μυστήρια (Προτεσταντισμός), διότι ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου δέν ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἕνωσιν μέ τόν Χριστόν διά των μυστηρίων (Θείας Μεταλήψεως), ἀλλά ἀπό τήν ἀπόφασιν τῆς ἀφιερώσεως εἰς τόν Χριστόν, ἡ ὁποία ἐπιτυγχάνεται διά τῆς ἠθικῆς του καλλιτερεύσεως (Φιλοσοφισμός, Οὐμανισμός = ἀνθρωποκεντρισμός, Καντιονισμός). ε) Τό βάπτισμα δέν τό θεωροῦν ἀναγκαῖον, ἀλλά συμβολικό καί τό διακρίνουν τό ἐν ὕδατι βάπτισμα ἀπό τό πραγματικό βάπτισμα τῆς βυθίσεως ἤ βαπτίσεως εἰς τόν Χριστόν, τόν ὁποῖον δέχεται ἡ Ἐκκλησία ὡς σωστικό, διότι λαμβάνει τήν Θείαν Χάριν καί ἀποπλύνονται αἱ ἁμαρτίαι. στ) ῾Η Θεία Λειτουργία εἶναι ἐπικοινωνία μέ τούς δαίμονας, εἶναι βδέλυγμα εἰς τόν Θεόν. ῾Η Θεία Εὐχαριστία υἱοθετήθη ἀπό ἀποστάτας Χριστιανούς, κατ' ἀντίθεσιν πρός τό ('Ιωάν. στ 48-60). ζ) Ἀπορρίπτουν τήν Ἐκκλησίαν ἡ ὁποία διατελεῖ ὑπό τήν ἐξουσίαν καί ἑποπτείαν τοῦ διαβόλου, καί ἀποτελεῖ μέρος τῆς ὁρατῆς αὐτοῦ ὀργανώσεως, καί συνεπῶς ἐκ τούτου σύγκειται ὁ ἀντίχρηστος. η) ῾Ο Θεός δέν εἶναι Τριάς. Συνεπῶς ὁ 'Ιησοῦς Χριστός καί τό ῞Αγιον Πνεῦμα, δέν εἶναι Θεός. Ἐφ' ὅσον ὁ Χριστός δέν εἶναι Θεός, δέν εἶναι καί αὐτοί Χριστιανοί, ἀφοῦ ἀπορρίπτουν τήν Θεότητά του καί ὡς ὀρθολογισταί 'Ιουδαῖοι, ὁμολογοῦν καί ἀπορρίπτουν τό μυστήριον τῆς ῾Αγίας Τριάδος, ὡς ἀ-κατάληπτον. ῾Ο 'Ιησοῦς εἶναι Υἱός ὄχι κατά φύσιν, ἀλλά κατά Χάριν. Δέν εἶναι ὁμοούσιος καί Συνάναρχος, δέν ἐγεννήθη προ-αιωνίως ἀπό τόν Πατέρα, ἀλλά εἶναι πρῶτον κτῖσμα δημι-ούργημα τοῦ Πατρός (῎Αρειος). Ἐδημιουργήθη κατά τόν ἴδιον  χρόνον μέ τόν 'Εωσφόρον καί εἶναι δύο Υἱοί τοῦ Πατρός. ῾Ο 'Ιησοῦς εἶναι ὁ μέγας ἀρχιδοῦλος, γνωστός ὡς 'Αρχάγγελος Μιχαήλ, πού ἐπρόκειτο ἀργότερα νά γίνῃ 'Ιησοῦς Χριστός. Δέν ἦτο ἀπ' ἀρχῆς, ἀλλ' ὅταν ἀνεγνωρίσθη διά τοῦ βαπτίσματος καί ἔγινε πνευματικός Υἱός τοῦ Θεοῦ. ῾Ο 'Ιησοῦς δέν ἀνεστήθη ἀκόμα σωματικῶς, ἀλλά πνευματικῶς καί ἔγινε ἔνδοξο πνευματικόν πλᾶσμα. ῾Η ὀνομασία Μάρτυρες τοῦ 'Ιεχωβᾶ, δηλοῖ ἄρνησιν τῆς Θεότητος τοῦ Χριστοῦ καί τόν δέχονται ὡς μάρτυρα τοῦ 'Ιεχωβᾶ. θ) Ἀρνοῦνται τό ῞Αγιον Πνεύμα ὡς τρίτον πρόσωπον τῆς ῾Αγίας Τριάδος, ὑποβιβάζοντες αὐτό εἰς ἀπρόσωπον δύναμιν τοῦ Πατρός (Πνευματομάχοι).ι) Τήν Παναγίαν, λέγουν εἶναι βλάσφημον νά ὀνομάζωμε Μητέρα τοῦ Θεοῦ. ῾Η Μαρία δέν εἶναι ἀειπάρθενος, ἀπέκτησε καί ἄλλα παιδιά. ια)῾Η Ψυχή τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἴδια μέ τήν τοῦ κτήνους. Διαφέρει τούτου, οὐχί διά τήν κατά Χάριν Θεοῦ ἀθανασίαν, ἀλλά διά τήν τελειοτέραν κατασκευήν καί ἀνωτέρα λογικήν. Καί ἡ ψυχή τοῦ Χριστοῦ ὡς ἀνθρώπου ἀπέθανε.Τήν διδασκαλίαν τῆς ἀθανασίας εἰσήγαγεν ὁ Σατανᾶς διά του κλήρου. ῾Η ἀθανασία δίδεται ὡς δῶρον ἀπό τόν Θεόν στούς ἐκλεκτούς του, οὐχί εἰς ὅλους (Θνητοψυχῖται), ἐνῶ κατά τήν Ἐκκλησίαν ἡ ψυχή εἶναι ἀθάνατος. ιβ) Δέν ὑπάρχει αἰωνία κόλασις. Οἱ ἁμαρτωλοί θά ἐξαφανισθοῦν. ιγ) ῾Η Β΄ Παρουσία τοῦ Χριστοῦ ἔχει ἤδη πραγματοποιηθεῖ ἀπό τό 1874 καί ἑξῆς. Αἱ ἐφευρέσεις εἶναι ἀπόδειξις τῆς παρουσίας τοῦ Χριστοῦ. Καθώρισαν ἐπακριβῶς χρονολογίας ἐμφανίσεως, δικαιολογοῦντες τήν μή πραγματοποίησίν της. ιδ) Τό 1914 ὁ 'Ιεχωβᾶς Θεός ἔθεσε τόν βασιλέα του ἐπί τοῦ ῾Αγίου θρόνου ἐπί τῆς Σιών. ῾Η χιλιετής βασιλεία θά εἶναι ὑλιστικῆς μορφῆς, μέλη τῆς ὁποίας θά ἀναστηθοῦν, ἄνδρες τῆς Π. Διαθήκης καί θα κυβερνήσουν. Εἰς αὐτήν θά λάβουν μέρος καί πολλοί ἀπό τούς ἤδη ζῶντας 'Ιεχωβῖται. Θά εἶναι περίοδος εὐτυχίας, ἀλλά καί δοκιμασίας. Εἰς τό τέλος τῆς χιλιετοῦς ἡμέρας, θά ἔλθῃ ἡ τελική δοκιμασία εἰς τούς ζῶντας κατά τήν ἡμέραν ταύτη διά νά καθορισθοῦν ποῖοι δικαιοῦνται ζωήν αἰώνιον ἐπάνω εἰς τήν γῆν. Τότε θά λυθῇ ὁ διάβολος καί ὅσοι θα τόν ἀκολουθήσουν θά καταστραφοῦν, ὅπως καί ὁ διάβολος. 'Αρνούμενοι τήν ἀθανασίαν της ψυχῆς, ἀρνοῦνται καί τήν τιμήν καί ὕπαρξιν τῶν ῾Αγίων, λειψάνων, εἰκόνων δι' ὧν παρίστανται (εἰκονομάχοι, Μονοφυσῖται).Ἀπορρίπτουν καί τόν Τίμιον Σταυρόν, διότι δέν ὑπάρχει ἀπόδειξις ὅτι ὁ Χριστός ἐσταυρώθη ἐπί τοῦ Σταυροῦ.

 

Τέλος καί τῷ δόξᾳ